I nemar države narušio zdravlje: Tužila Crnu Goru zbog zagađenog vazduha

Pljevljanka S. Š. tuži državu zbog enormne zagađenosti vazduha u opštini u kojoj živi, tvrdeći da je takvo stanje dovelo do značajnih zdravstvenih komplikacija.

Ta osoba sa invaliditetom, kako se navodi u tužbi, duže od deceniju bori se sa ozbiljnim pulmološkim problemima i konstatuje da država ništa nije učinila da popravi stanje stvari u gradu koji godinama važi za jedan od najzagađenijih u Crnoj Gori.

“Država ima obavezu da preduzme mjere kako bi zaštitila svoje građane od štetnih posljedica zagađenja vazduha. Neispunjavanje ove obaveze od strane tuženog je dovelo do direktnog ugrožavanja zdravlja tužilje, čime je izazvana šteta koja zahtijeva adekvatnu naknadu. Pored toga, tužena - država Crna Gora nije preduzela dovoljne korake kako bi osigurala pristupačnost zdrave životne sredine, a naročito osobama sa invaliditetom, uključujući i tužilju. Ovo predstavlja oblik diskriminacije na osnovu invaliditeta, suprotno zakonima o ljudskim pravima i antidiskriminaciji”, stoji u tužbi, koju je u ime S. Š. podnio njen punomoćnik, beogradski advokat Mihajlo Matković, uz pravnu pomoć Advokatske pravne klinike “Logo Vox” iz Podgorice.

Punomoćnik S. Š. na 70 strana prilaže dokaze da se država ogriješila o građanku, jer nije učinila ništa kako bi zaštitila njeno zdravlje.

U tužbi je precizirano da je S. Š. osoba sa invaliditetom i ozbiljnim zdravstvenim problemima koji su u velikoj mjeri izazvani dugotrajnom izlaganju visokom nivou zagađenosti u Pljevljima, kao i da je zagađenje vazduha dovelo do značajnih zdravstvenih komplikacija po njeno zdravlje, kao i velikih troškova liječenja.

“Prema činjenicama i dokazima, tužilja će dokazati da je bila izložena nepovoljnim uslovima života zbog nedovoljnih mjera koje je preduzela država Crna Gora u kontroli i smanjenju zagađenja vazduha u Pljevljima. Zagađenje vazduha je dovelo do značajnog pogoršanja zdravstvenog stanja tužilje, uzrokujući tako trajne posljedice. Tužilja se oslanja na odredbe zakona koje garantuju pravo na zdravu životnu sredinu, kao i pravo na jednakost i nediskriminaciju, kako bi zaštitila svoja prava naročito kada uzmemo u obzir da se radi o osobi sa invaliditetom”, stoji, pored ostalog, u tužbi u koju su “Vijesti” imale uvid.

Zagađenje utiče na zdravlje, ali i ekonomske troškove građana

U tužbi je naglašeno da zagađenje vazduha ima značajan uticaj na zdravlje crnogorskih građana, a naročito marginalizovanih društvenih grupa.

“Ovi uticaji stvaraju brojne štetne efekte po zdravlje, koji pored ostalog uslovljavaju različite ekonomske, zdravstvene i bihejvioralne razloge u njihovom svakodnevnom životu, a čiji je uticaj minimalizovan u crnogorskom društvu. To su ekonomski troškovi, povećanje medicinskih potreba i troškova, smanjenje (radne) motivacije i produktivnosti, pa sve do straha od skraćenja životnog vijeka i prevremene smrti”, stoji u tužbi.

Precizirano je da su zagađivači koji ostavljaju najozbiljniji uticaj na zdravlje su PM10 i PM2.5 čestice i sumpor(IV) dioksid (SO2).

“Ljudska prava tužilje - pravo na zdravlje i pravo na zdravu životnu sredinu zaštićeni su Ustavom, zakonima Crne Gore i međunarodnim ugovorima i konvencijama koje je Crna Gora potvrdila, objavila i ratifikovala… Od 2012. godine, tužilja je suočena sa oboljenjem, uzrokovanim zbog dugoročne izloženosti zagađenju vazduha u opštini Pljevlja. Zbog zagađenosti, tužilja trpi fizičku i psihičku uznemirenost, ima problema sa nesanicom i glavoboljama što sve utiče na pogoršanje zdravstvenog stanja koje je inicijalno uzrokovano štetnim česticama koje dolaze od zagađivača. Zbog svih navedenih razloga tužilja trpi hronično oboljenje koje traje i do današnjeg dana, što se vidi iz medicinske dokumentacije”, navodi se u tužbi.

Naglašeno je da je, prema Hajdenovom modelu, danas jedino “stvarno” da su prekoračenja srednjih dnevnih i srednjih godišnjih koncentracija za PM10 i PM2,5 konstantna i to u značajno većem iznosu od dozvoljenih i u značajno dužem trajanju od dozvoljenog.

Precizirano je da su koncentracije zagađivača 2019. godine bile tokom 101 dana više od dozvoljenog, godinu ranije 94, a 2017 - 110 dana.

U periodu od 2010. do 2019. granične vrijednosti su bile povećane najmanje 29 dana više od dovoljenog do čak 182 dana.

“Međutim, umjesto projektovanog smanjivanja graničnih vrijednosti kao rezultat su nastala stalna godišnja povećanja, gotovo u dvostrukom iznosu, da bi u 2015. godini, kada je bio rok za postizanje krajnjih rezultata, srednje godišnje vrijednosti suspendovanih čestica iznosile 99,81 μg/m3, gotovo 2,5 puta više od dozvoljenog, odnosno za 8,39 μg/m3 više nego 2012. godine kada se ‘pokretačka snaga’ nacionalnih vlasti podigla”, ističe se u tužbi.

Matković se u tužbi još poziva i na podatke Svjetske zdravstvene organizacije, koji ukazuju da, “izmjereno samo vrijednostima, koncentracija PM2.5 čestica, 703 ljudi u Crnoj Gori prevremeno godišnje umre od posljedica zagađenja vazduha”.

“U prosjeku, 361 umre od ishemijskih bolesti srca, 283 od moždanog udara, 30 od raka dušnika, bronhija i pluća, 12 od hronične opstruktivne bolesti pluća, a 15 od infekcije donjih respiratornih organa”, navodi se u tužbi.

Država bez inicijative, a kamoli rješenja

Naznačeno je i da Zakon o zdravstvenoj zaštiti Crne Gore definiše javni interes i naglašava društvenu brigu za zdravlje građana, što podrazumijeva “mjere ekonomske i socijalne politike kojima se stvaraju uslovi za sprovođenje zdravstvene zaštite i uslovi za očuvanje i unapređenje zdravlja građana”.

“Međutim, najmanje čitavu deceniju država nije imala evidentiranu pomisao (inicijativu), a kamoli radnju da sprovede zakon i tužilji olakša opasne okolnosti koje su uzrokovane propuštanjem vlasti da sprovodi zakone, i tako ublaži nesumnjive štetne posljedice po zdravlje ljudi, a naročito marginalizovanih društvenih grupa”, stoji u tužbi.

Zato je sudu sugerisano da od Instituta za javno zdravlje Crne Gore zatraži sve relevantne nalaze u vezi sa slučajem, od 2010. godine do danas, a naročito ocjene Instituta i nadležnih centara u vezi sa praćenjem zdravlja osoba s invaliditetom u Pljevljima i pokazateljima životne sredine, identifikovanim rizicima po zdravlje i predloženih mjera s tim u vezi.

“Ovo je važno da sud utvrdi i cijeni, kako bi se izveli argumenti zbog čega Vlada Crne Gore, u decenijskom stažu, sve do danas (2024. godina), u pripremi nacionalnih programa i strategija iz oblasti javnog zdravlja nijesu prepoznali nikakve rizike i probleme za marginalizovane društvene grupe i osobe s invaliditetom po njihovo zdravlje i zdravu životnu sredinu. Dodatno, shodno dužnostima Centra za promociju zdravlja, predlažemo da sud od Instituta zatraži sve nalaze monitoringa društveno-ekonomskih, ekoloških, kulturnih, političkih i drugih karakteristika koji utiču na zdravlje stanovništva u društvu, i s tim u vezi predstavi sudu nalaze zdravstvenih pokazatelja Instituta u odnosu na osobe s invaliditetom u Pljevljima”, naglašeno je u tužbi.

Dokazi, smatra punomoćnik S. Š, ukazuju na to da crnogorska socijalna, zdravstvena, ekološka i politika ljudskih prava nemaju istinsku normativnu snagu, jer nijesu standardizovane, predvidljive i izvjesne.

“Nemaju ni moralnu snagu, jer nijesu određene moralnim nadzorom i vrijednostima, i ne vide ono što je notorno i opštepoznato”, ističe se u tužbi.

“Shodno svemu navedenom, a uzevši u obzir da država Crna Gora nije preduzela dovoljne korake kako bi osigurala pristupačnost životne sredine osobama sa invaliditetom, uključujući ovdje i tužilju, a sve u vezi sa članom 150 stav 4, a u vezi sa stavom 3 Zakona o obligacionim odnosima stoji da ‘ukoliko šteta nastane u obavljanju opštekorisne djelatnosti, može se zahtijevati i preduzimanje društveno opravdanih mjera za sprečavanje nastupanja štete ili za njeno smanjenje’. S tim u vezi, država je dužna u slučaju grubog kršenja ljudskih prava na zdravlje i život da ukloni izvor opasnosti, tako što će zagađivaču naložiti izgradnju dodatnih ili rekonstrukciju trenutnih filterskih sistema koji bi spriječili povećanje štete po ljudska prava i blagostanje lokalnog stanovništva”, zaključuje se u tužbi.

Međunarodni dokumenti, praksa Suda u Strazburu...

U tužbi se ocjenjuje da je zaštita zdravlja preduslov za očuvanje ljudskog dostojanstva, koje je u srži svih evropskih vrijednosti o ljudskim pravima.

Kao dokazi su ponuđeni međunarodni dokumenti, ali i praksa Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu.

“Obaveza države je da uspostavi pravo na najviši mogući standard zdravlja i pravo na pristup zdravstvenoj zaštiti, da preduzme mjere i rastereti stanovništvo prekomjernih finansijskih opterećenja, da se pristup zdravlju zasniva na transparentnim kriterijumima, da se izbjegnu nepotrebna kašnjenja i obezbijedi odgovarajući broj zdravstvenih stručnjaka i opreme, i spriječe svi rizici po zdravlje u pogledu kvaliteta života, uključujući i opasnosti vezane za životnu sredinu… U sličnom slučaju kao što su prilike u Pljevljima, u pravnom predmetu Fadejeva protiv Rusije (2005), Evropski sud za ljudska prava zaključio je da država nije uspjela da uspostavi pravičnu ravnotežu između interesa zajednice i efektivnog uživanja prava na poštovanje doma i privatnog života podnosioca predstavke, i utvrdio kršenje člana 8 Evropske konvencije o ljudskim pravima”, navedeno je u tužbi.

( Tina Popović )