"Dvorci kralja Nikole" Tatjane Jović: Vizionar koji je razumio duh vremena

Posvećena istraživanju Gospodara Crne Gore, Nikoli I Petroviću Njegošu, ovom knjigom Tatjana Jović zaokružuje ciklus bavljenja dvorskim graditeljstvom XIX i XX vijeka. Izdavač knjige je Fondacija Petrović Njegoš. Fotografije potpisuje Saša Kovačević, a grafički dizajn Svetozar Pejanović.

Mladi Nikola Petrović osnovno obrazovanje stiče na Cetinju da bi ga u dvanaestoj godini 1853. g. poslali u Trst u protestansku - njemačku školu, a poslije tri godine nastavlja u Parizu u Liceju Luja Velikog. Naučivši brzo francuski jezik, “čitao je s voljom i bavio se francuskim klasicima” iako je Pariz nudio prilike za ugodan i zabavan život mladom čovjeku. Koliko su nova saznanja osvajala um i duh mladog Nikole toliko je jačala čežnja za “Otačestvom” Zapisuje kasnije: “Da li uplivom stranstvovanja, civilizacije, ili ne znam s čega, ja sam bio udivljeni posmatrač svega onoga što me opkoljavaše, pa sam zamišljao da nije ni večera Jupiterova s bogovima i s herojima na Olimpu bila veličanstvenija od ove pod Orlovim kršom Gospodara crnogorskoga s njegovim vojvodama”.

Sa takvim nadahnućem i inspiracijom, nakon atentata na knjaza Danila u Kotoru obrazovani Nikola I u svojoj 19-oj godini postaje Gospodar Crne Gore, zabrinut i sa zebnjom, kao “tić u gnijezdu orla”.

Ako je mladi Nikola sa vojvodama “iz prvijeh crnogorskijeh kuća” mogao da se uhvati u koštac sa državnim poslovima, da izgrađuje državu iznutra i spolja, da poredi te prilike “sa bogovima na Olimpu” sve to ukazuje da je imao jaku volju, talenat i motivaciju. On slijedi staze svojih prethodnika, vladika Danila, Save, Vasilija, Petra I i Petra II i prvog svjetovnog vladara knjaza Danila. Svi Petrovići nose nadahnuće, svi su pjesnici, svi pišu? Svi se bave duhovnim jedinstvom naroda na teritoriji Crne Gore i Nikola je na takvim načelima formirao prve zakone, prenoseći ih u državnu praksu. S osjećanjem za tradicionalne i autentične vrijednosti ugrađivao ih je u nove forme kulturnog razvoja i narodnih običaja.

Veliki emancipator je i hrabri i talentovani vojskovođa, i glavnokomandujući u vojnoj doktrini.

Poslije Berlinskog Kongresa, u mirnodopskim uslovima, tek može da se svestrano izgrađuje država kako bi se na društveno-političkom, ekonomskom, prosvjetnom i kulturnom planu priključila zajednici modernih evropskih država. Transformišući ruralnu zajednicu u građansko društvo Gospodar ističe da se u državnom preobražaju moramo rukovoditi vrhovnim načelom: “Da svaki narod svojim narodnim životom živi, da se nijedan narod, bez opasnosti po svoj opstanak, ne može odreći svoga narodnog temelja”.

Sa ovako svestranim uvodom u ličnost kralja Nikole I, Tatjana Jović nam iskazuje principe i načela na kojima se gradi savremena crnogorska zajednica.

Dvorci

U spontanom urbanom rastu Cetinja poslije preseljenja Patra II Petrovića iz Manastira u BIljardu 1838. godine, formiraju se dvije paralelne ulice oko kojih izrasta istorijsko jezgro Cetinja. Izgradnju dvora za Knjaza Danila je poremetio atentat, a do tada i kasnije svi i žive i upravljaju Crnom Gorom iz Biljarde. Prvi javni objekti su Đevojački Institut 1869. godine i bolnica 1871. godine, o kojima kao i o drugim objektima Tatjana Jović piše u drugim knjigama i naučnim tekstovima.

Ova knjiga je posvećena samo dvorcima i kućama u kojima su živjeli Gospodar Crne Gore i članovi negove porodice. Tekst o dvorcima počinje testamentom koji je kralj Nikola napisao 1915. godine gdje precizno navodi specifikaciju imovine od pokretnih stvari do nekretnina. “Mojemu sinu Danilu po pravu prvorođenja ostavljam, naravno, moju krunu, i vladalačku kraljevsku vlast, sadržanu u odredbama Ustava koji sam darovao mojemu narodu.”

Slijedi precizan spisak sadržaja Starog dvora, Novog Plavog dvorca i desetine imanja i kuća u Nikšiću, Baru i Ulcinju, na Rijeci i dugim mjestima. Takođe slijedi spisak pokretnih dragocjenosti, biblioteke, umjetničkih slika, stilskog namještaja, darova od drugih državnika, oružje koje je pripadalo ranijim Petrovićima, srebrnine, porcelana, staklarije, nakit. Sva imovina je bila precizno popisana do najsitnijih detalja. U testamentu su spiskovi šta pripada prijestolonasljeniku Danilu, princu Mirku i princu Petru. Takođe i princezama Kseniji i Vjeri. Naglašava da ukoliko ga nadživi kraljica Milena ostat će u Starom dvoru da živi. Ne zaboravlja, pa i svojim unucima i praunuku ostavlja po neku uspomenu.

Testament Kralja Nikole se nije mogao realizovat jer se odlukom poslanika Podgoričke skupštine (16/29. novembra 1918. godine) kompletna imovina “bivšeg kralja Nikole Petrovića Njegoša i njegove dinastije u Crnoj Gori konfiskuje u korist naroda”

Crnogorski dvor na Cetinju

Počeo je da se zida 1863. za princezu Darinku da bi se kasnije prenamijenio za dvor Gospodara i njegovu familiju. Na 30 stranica sa crtežima i fotografijama autorka daje preciznu hronologiju gradnje i dogradnje sa unutrašnjim preuređenjima enterijera. Smjenjuju se arhitekti i inžinjeri - Austrijanac Pakler, Italijan E. Sale, Marko Đukanović i Andrija Radović (prvi crnogorski arhitekti). Dvor se parcijalno u više navrata prekraja i dograđuje da bi finalnu adaptaciju doživio 1910. za proglašenje kraljevine sa arhitektom Fernandom Balakom. Decenijama pojednostavljena arhitektura moćnog volumena, dobija arhitektonski akcenat koji ukupnu građevinu podiže u kategoriju dvorca - palate. Ulazni natkriveni trijem sa timpanonom na kojem je grb džave, transformiše funkcionalno i estetski Stari dvor u moćni objekat odakle kralj upravlja Crnom Gorom. U enterijeru sa opisima u knjizi svih prostorija, to je prostor dostojan svake evropske vladarske kuće po rafiniranom bogatstvu umjetninama. Gospodar je u maniru velikog državnika sa svojim ćerkama - princezama sa univerziteta Evrope i Lomonosova njegovao ukus primijenjene umjetnosti, baroka, secesije, egzotičnih garnitura namještaja, a portreti evropskih kraljeva ukazuju u kakvom je i čijem okruženju i vremenu Nikole I Petrović upravljao Crnom Gorom.

Dvorac na Njegušima

Kompleks na Njegušima “u vrh Njeguškog polja” je rijedak primjer graditeljske porodične geneze, gdje su naslonjene jedna do druge rodne kuće Vladike Danila, Petra I i Petra II koje ukazuju na raslojavanje porodice ali u bratsveničkoj zajednici. Dominantna je rodna kuća knjaza Nikole koja je kasnije dobila svoj građanski izgled.

Dvorac Ljeskovac - Rijeka Crnojevića

U apsolutno prirodnom ambijentu, na Rijeci Crnojevića u toploj klimi (nadmorska visina 10 m) dvorac Ljeskovac je u nekoliko adaptacija dostigao komfor u kojem su svi Petrovići uživali. Kraljica Milena, sa puno ljubavi je gajila cvijeće pa je taj sklop kuća u kamenu zvala “Mala Nica”. Pružala im je toplo utočište kada su sniježne i hladne zime izbjegavali silaskom na Rijeku. Iznad dvorca je crkva Voznesenja Hristovog, a u blizini je i kuća Petra I koju je gradio i u njoj zimi boravio. Sve je to davalo Rijeci Crnojevića rezidencijalnu notu.

Dvorac u Danilovgradu

Još je Knjaz Danilo imao ideju da preseli na Ćeranica glavicu u Bjelopavliće prijestonicu Crne Gore. Da bi stimulisao i podržao tu ideju na “Dvorskoj pjaci” izgradio 1873/74, prizemni objekat. Naselje je tada imalo 80 stanovnika. Kuću je knjaz ustupio za potrebe opštinske uprave, pošte i telegrafa.

Poljoprivredna dobra - ekonomati

Knjaz Nikola je posjedovao poljoprivredna dobra u Nikšiću, Danilovgradu, Zeti, na Njegušima, u Virpazaru i Ulcinju. Sve su to bilI ekonomati sa vinogradima, štalama, pomoćnim objektima za: živinu, stoku, za preradu voća i povrća, sa kućama za osoblje, magacinima. Dvor je imao svoju ekonomsku autonomiju koja nije zavisila od tržišta. Bile su to “Bašče” a sa Talijanima je ugovarao i sadnju duvana.

Dvorac Rastislava - Ulcinj

Iznad plaže, na poluostrvu Ratislava na centralnoj, najljepšoj poziciji, knjaz Nikola otkupljuje Kuću sa baštom od bogatog Albanca iz Skadra. Uz taj rekonstruisani dvorac Ratislava izgrađene su nekolike rezidencijalne vile. Svi su bili zadivljeni ljepotom ove pozicije u Ulcinju.

Dvorac Topolica u Baru

Primjer kada arhitektura podržava dostojanstvo vladara. Dolaskom u Bar strani delegati i državnici su ulazili direktno u Crnu Goru što nije bio slučaj preko Kotora prolazeći kroz Austrougarsku. Po projektu arh. Josipa Slade Šilovića, sa doživljajem morske pučine, molom za pristajanje čamaca, sa dvije stražarnice, pomoćnim objektima za dvorske goste, bogatim mediteranskim parkom, staklenom baštom, pročišćena stilski jedinstvena arhitektura u netaknutom pejzažu, usamljeni dvorac odavao je tajansvenost primjerenu palatama odakle kralj upravlja kraljevinom. Prostorni koncept objekta, enterijer, stvarali su jednu harmoničnu ambijentalnu cjelinu u kojoj je bilo ugodno boraviti. Prinčevi i princeze - sinovi i kćerke kralja Nikole su voljeli da provode vrijeme u dvorcu na Topolici do zadnjeg dana kapitulacije Crne Gore. Pored dvorca je formiran Zabran od 117 hektara sa bogatim sadržajima lovišta, ekonomata, voćki, vinograda, maslinjaka, jahaćih staza, flore i faune, bio je jedan samoodrživi eko sistem. Obimna je istorija ovog dvorca u kojem su boravile mnoge istorijske ličnosti.

Dvorac prestolonasljednika Danila - Cetinje "Plavi dvorac"

Kamen temeljac je položen 1894. sa uklesanim stihovima knjaza Nikole, osveštan od Mitropolita Mitrofana Bana u prisustvu visokih zvanica i vladareve porodice. Reprezentativan dvorac jedini u Ampir stilu u Crnoj Gori, za prestolonasljenika Danila, smješten je između dvorskog i varoškog parka. Među najljepšim je palatama u Crnoj Gori. Strogo simetrične likovnosti sa dvojnim pilastrima i otmeno suzdržanom fasadom, sa centralnim konzolnim balkonom koji natkriva amvonsko stepenište od kamenog masiva, formiraju prijestonu sliku vladarskog dostojanstva. Visoki plafoni sa štukaturama, salon i sobe sa banjama (kupatila) sa mozaik parketima, bogatim enterijerima, stilskim namještajem, lusterima i bonigracijama, odaju visoku estetiku dvorca kako se gradilo tada u Evropi. Takvo uređenje je podrazumjevalo i visoki stil života koji su priređivalji prijestolonasljednik Danilo i knjeginja Milica - Juta. Pored dvorca je bio veliki bazen a u pozadini se pružao dvorski park povezan sa Starim dvorom.

Dvorski kompleks Kruševac

Takođe svečano 1889. g. uz osveštavanje kamena temeljca, od strane Mitropolita Crnogorskog počela je gradnja crkve sv. Dimitrija, a već 1891. uz prisustvo varoškog činovništva i velikog broja građana od “sve tri vjere” na Krušnoj Glavici počela je gradnja dvorca, do danas nepoznatog projektanta a pod nadzorom Marka Đukanovića. Objekat je jasnog simetričnog koncepta sa naglašenim središnim dijelom i lučnom atikom. Gradnjom perjaničkog doma kompleks je postepeno izgrađivan, sadnjom vinograda, šume i uređenjem staza kada ženidbom knjaza Mirka i Natalije Lili Konstantinović 1902. g. cjelokupni kompleks se dorađuje na estetskom planu. Štala i pomoćni objekti, kuća na sprat, garaža, staklena bašta, kapela (dvorska crkva) “Bašča Tiha” odavali su sadržajno bogat kompleks u kojem je živio i bio zatočen za vrijeme austrougarske opsade princ Mirko.

Palac na Lovćenu

Pored Njeguša Knjaz ja često izlazio na Lovćen, na dan, gdje je “počivao pod bukvama u debele hladove, ili kad bi na duže pošao pod šator”. Tokom devedesetih godina ozidali su kuću na Ivanovim Koritima u kojoj su boravili članovi familije na jedan dan.

Dvorski kompleks u Nikšiću

Stari dvorac, pomoćni i privredni objekti, voćnjaci i šume su prethodili kompleksu sa najreprezentativnijim dvorcem u regionu, pored veličanstvene crkve sv. Vasilija Ostroškog na Petrovoj glavici, po projektu arhitekte Josipa Slade Šilovića iz Trogira. Sva vladareva porodica voljela je da boravi u tom raskošnom zdanju neorenesansne arhitekture impresivnih dimenzija. Arkade u nizu sa portikom u prizemlju i na spratu, istureni balkon sa slobodno stojećim stubovima, i moćnim timpanonom na kojem je grb knjaza Nikole Petrovića, grade inscenaciju klasičnih principa antike. U ljetnim mjesecima kada su mnoge diplomate obilazile manastir Ostrog Knjaz je organizovao prijeme u dvorcu i u mnogim prilikama čitava porodica je tu udobno boravila ljeti.

Svi opisani dvorci u knjizi obiluju popisom glavnih i pomoćnih prostorija sa pedantnim specifikacijama namještaja i svega što se nalazilo u njima. U knjizi je priložen i spisak činovnika, osoblja i posluge crnogorskog dvora. Česte sanacije i adaptacije sa poboljšanjem higijenskog standarda i podizanjem komfora prvih godina su realizovali strani majstori takođe navedeni u knjizi. Danas, skoro svi dvorci uživaju pravnu i tehničku zaštitu kao kulturna dobra Crne Gore. Knjiga “Dvorci kralja Nikole” obiluje bogatom leksikom starocrnogorskog jezika u nazivima djelova kuća, majstora i zanata, alata, pribora, opreme i namještaja, što knjizi dodaje dragocjenu autentičnost jezika XIX vijeka.

Autorka knjige, posredno, zaokružila je kraj dinastije Petrovića poslije 222 godine vladanja Crnom Gorom. Nestankom stanara ovih dvoraca, njihovih ličnih stvari, predmeta, namještaja i umjetnina (sem u Starom dvoru), kada se zaklope korice ove knjige izranja sjeta i tiha bol. I žal za nestankom jedne voljene, uspješne, autentične crnogorske vladarske dinastije...

( Slobodan Bobo Mitrović )