Priča o moralnoj korumpiranosti

Iako je knjiga Zima našeg nezadovoljstva nobelovca Džona Stajnbeka (sa engleskog preveo dr Milenko Popović) objavljena daleke 1961. godine, o njoj se i danas puno govori i pišu brojne kritike. Edvard Viks iz Atlantik Monthly, poznatog bostonskog magazina za kulturu i književnost, osnovanog još 1857. godine, ovaj roman je recenzirao kao Stajnbekov klasik. Rekao je da je njegov dijalog u ovom romanu pun života, da su zamke Itana, jednog od glavnih likova romana, genijalne i da prisutni moral u romana ukazuje na autorov povratak u raspoloženje i zabrinutost sa kojom je napisao svoju najveću knjigu “Plodovi gnjeva”, koja je veoma dobro prihvaćena od strane čitateljstva kao i od književne kritike. Samim tim kritika je ocijenila da je Stajnbek romanom Zima našeg nezadovoljstva postigao visoki standard postavljen prethodnom knjigom i da ponovo drži svoju poziciju nezavisnog tumača istine. Imajući u vidu stavove i mnogih drugih književnih kritičara prema ovom romanu kao i prema knjigama koje je Stajnbek objavio u vremenu od 1935. do do 1939. godine, njih pet, Švedska akademija se složila sa laskavim ocjenama o ovom autoru i dodijelila Stajnbeku Nobelovu nagradu za književnost za 1962. godinu.

Osim Edvarda Viksa i mnogi drugi poznati književni kritičari i pisci objavljivali su svoje stavove o ovoj knjizi i njenom autoru. Tako je i Sol Belou, kanadsko-američki pisac, dobitnik niza književnih nagrada i priznanja, među kojima i Pulicerovu i Nobelovu nagradu, povodom romana Zima našeg nezadovoljstva rekao da se Džon Stajnbek vraća “društvenim temama koje su njegovo rano djelo učinile tako impresivnim i moćnim”.

Svakako u kontekstu ovog treba pomenuti i profesora književnosti i naučnika Stivena K. Džordža koji je rekao da se s obzirom na višeslojnu složenost, integralnu umjetnost i jasnu moralnu svrhu, knjiga Zima našeg nezadovoljstva može svrstati u gornji ešalon Stajnbekove fikcije, pored djela “O miševima i ljudima”, “Plodova gnjeva” i “Istočno od raja”.

Džon Stajnbek je prije i poslije objavljivanja ove knjige u pismima prijateljima navodio da je napisao roman kako bi se pozabavio moralnom degeneracijom američke kulture tokom 1950-ih i 1960-ih godina. Na ovoj izjavi mnogi kritičari su mu zamjerili, madju njima i Repoj Garsija koji je tokom 1970-ih, poslije skandala Votergejt koji je doveo do ostavke američkog predsjednika, republikanca Ričarda Niksona, promijenio stav prema ovom Stajnbekovom romanu i prilikom ažuriranja svoje originalne recenzije romana, dao novu procjenu u kojoj je priznao svoju grešku i rekao da mu ova knjiga sada djeluje kao duboko prodorna studija o američkom stanju.

Kerol En Kasparek je 1983. godine napisala negativnu kritiku za ovu knjigu rekavši da je lik Itana, jednog od glavnih likova ovog romana, nevjerodostojan, a Stajnbekov tretman američkog moralnog propadanja površan, mada je i dalje podržavala mitske elemente priče.

Priča romana se velikim dijelom odnosi upravo na Itana Alena Houlija koji je doskora bio član aristokratske klase Long Ajlenda. Itan je primoran da radi kao prodavac u jednoj prehrambenoj prodavnici jer je njegov otac prije svoje smrti izgubio porodično bogatstvo. S tim osrednjim društvenim i ekonomskim statusom nikako se nije mirila njegova porodica: supruga Meri sa djecom. Oni su mu stalno zamjerali pogotovo zbog toga što moralna čistota i poštenje ni tada nijesu bili na cijeni. A Itan se i pored svega toga borio da sačuva upravo te vrijednosti što je bilo veoma teško pogotovo u korumpiranom društvu u kakvom su oni živjeli. Međutim, u jednom trenutku Itan je ipak postao popustljiviji. Njegova sopstvena psihološka previranja, bazirana na potajnoj želja da povrati svoj raniji društveni status i bogatstvo, iz dana u dan postaju sve jača, dok u jednom momentu nijesu sasvim nadjačala Itanov urođeni otpor prema svemu onom što je doskora smatrao neprocjenljivim i moralnim. U ovom savladavanju tih moralnih granica pomogli su mu njegovi poznanici i prijatelji. Tako ga je na primanje mita nagovorila njegova poznanica Margi, a menadžer banke ga poziva da u tom pogledu bude nemilosrdniji. Njegov prijatelj Džoi, inače vrsni bankar, u tome ide još dalje. On Itanu daje uputstva kako da njih dvojica opljačkaju banku i da se nakon toga izvuku. Itan, od jednog vrsnog i moralnog čovjeka, postepeno postaje vlastita suprotnost. Tako, kada saznaje da je vlasnik prodavnice u kojoj radi, Alfio Marulo, italijanski imigrant, Itan bez dvoumljenja, daje anonimnu dojavu Službi za imigraciju i naturalizaciju... Marulo je odmah priveden, i neznajući da iza toga stoji njegov radnik Itan, on upravo na Itana prenosi vlasništvo nad radnjom. Itanu daje prodavnicu jer i dalje vjeruje da je Itan još uvijek pošten i da to zaslužuje. Međutim, Itan se u cjelosti promijenio. Ne kaje se zbog anonimne dojave Marula već uveliko kuje plan i mentalno se priprema za pljačku banke.

Itan iz dana u dan postaje sve pohlepniji, bogatiji i moćniji u svom gradu. Preuzima komplekse zemlje namijenjene za izgradnju aerodroma lokalnih biznismena. S lakoćom dobija zemlju od Denija Tejlora, gradskog pijanice i svoga prijatelja i drugara iz djetinjstva. Na kraju Deni je pronadjen mrtav, a njegovoj smrti je prethodio testament koga je pravio zajedno sa Itanom.

Putem niza mutnih i nečasnih radnji Itan ubrzo postaje u stanju da kontroliše veliki dio tajnih radnji i sumljivih poslova korumpiranih gradskih biznismena i političara. Ispočetka je Itan mislio on lično nikad neće biti korumpiran, ali ...

Itan je poslije nekog vremena kroz postupke svoga sina vidio i sopstveno moralno posrnuće, i odlučuje se na samoubistvo. Njegova kčerka to ipak, na vrlo inteligentan način - tajnim stavljanjem talismana u očev džep, sprečava.

Roman Zima našeg nezadovoljstva je bio posljednji roman koga je Stajnbek završio prije svoje smrti

Džon Stajnbek rođen je 1902. godine u Salinasu - Kalifornijа, nedaleko od pacifičke obale, gdje je i smještena radnja nekih od njegovih najboljih književnih djela. Godine 1919. odlazi na Univerzitet Stanford, gdje neredovno pohađa nastavu književnosti i kreativnog pisanja sve do 1925. godine, kada prekida studije. Tokom nekoliko narednih godina zarađuje za život kao radnik i novinar u Njujorku, a potom kao čuvar imanja na jezeru Taho, međutim, sve to vrijeme radi na svom prvom romanu “Zlatni pehar” koga objavljuje 1929. godine. Nakon što se oženio preselio se na Pacifik Grouv i tamo objavljuje još dva kalifornijska romana: “Rajski pašnjaci” i “Zemlji i nebu” a istovremeno se posvećuje pisanju kratkih priča koje su kasnije sabrane u knjizi “Duga Dolina”. Popularnost i finansijska sigurnost došle su tek sa “Kvartom Tortilja” 1932. godine, a to je zbirkom priča o monterejskim paisanosima. Poznih tridesetih godina napisao je tri moćna romana o kalifornijskoj radničkoj klasi: “Neizvjesna bitka”, “O miševima i ljudima” kao i “Plodove gnjeva”, knjigu koju mnogi književni kritičari smatraju njegovim najboljim djelom.

Sa scenariom “Zaboravljeno selo” 1941. godine Stajnbek je postao filmski stvaralac, a sa “Kortesovim morem” postao je i izučavalac biologije mora. U ratu je objavio novelu “Bombe su bačene” i kontroverznu novelu-dramu “Mjesec je zašao”. Potom slijede knjige: “Gužva u fabrici”, “Zalutali autobus”, “Biser”,”Ruski dnevnik”, “Vatrena svjetlost” i “Zapisi sa Kortesovog mora”. Poslije ovih djela Stajnbek objavljuje svoj monumentalni roman “Istočno od raja” 1952. godine, ambiciozne sage o dolini Salinas i hronici piščeve porodice. Poslednje decenije svog života proveo je u Njujorku i Sag Harboru. Među značajnim njegovim poznijim djelima pominju se: “Slatki četvrtak”, “Kratka vladavina Pipina Četvrtog” “Bio jednom jedan rat”, “Putovanja sa Čarlijem u potrazi za Amerikom”, “Amerika i Amerikanci” i posthumno objavljene knjige: “Dnevnik o romanu”, “Viva Zapata”, “Kralj Artur: Legende o kralju engleskom i vitezima okruglog stola” kao i “Radni dani”. Umro je 1968. godine u Njujorku, šest godina nakon što je dobio Nobelovu nagradu za književnost.

( Vujica Ognjenović )