Evropa na prekretnici

Demokratskim zemljama često je teško da rješavaju bezbjednosne probleme. Upravo je u tom kontekstu Visten Hju Odn (W. H. Auden) tridesete godine prošlog vijeka nazvao “bijednom i nečasnom decenijom”. Ova karakterizacija čini se veoma prikladnom i za naše vrijeme.

I sada se, kao i tada, lakše baviti političkim pozerstvom nego ubjeđivanjem. A baš je ubjeđivanje ono što je potrebno za izgradnju saveza, aktivizaciju podrške i očuvanje međunarodne stabilnosti. Budući da je Ukrajina iscrpljena i preopterećena, a Rusija predstavlja bezbjednosnu prijetnju za baltičke države i Evropu u cjelini, diplomatska i strateška koordinacija sada je krajnje neophodna i tako jaka potreba za njom nije viđena od kraja Hladnog rata. Ali, iako su ulozi visoki, zapadni lideri izgledaju slabi i podijeljeni. Njihove kolege, lideri iz 1930-ih - francuski premijer Eduar Daladje i britanski premijer Nevil Čemberlen - izgledaju manje patetično u poređenju sa njima.

Njemačkog kancelara Olafa Šolca njegovi koalicioni partneri žestoko kritikuju zbog konfuznih i nedosljednih objašnjenja zašto Ukrajini neće da da rakete “taurus”. Na početku rata dao je čuvenu izjavu o istorijskoj prekretnici - na njemačkom Zeitenvende. Šolc je, međutim, nastavio da vodi dotadašnju politiku. Ponekad se čini da je iz političkih krugova ostala samo jedna osoba koja je spremna da ga brani: proruska liderka krajnje desnice Alis Vajdel.

Na događaje iz 1930-ih podsjeća i reakcija na odbijanje francuskog predsjednika Emanuela Makrona da isključi mogućnost slanja francuskih trupa u Ukrajinu. Oni kojima se ta ideja ne sviđa (ponekad su to rusofili) tvrde da Francuska nije spremna za takav korak. Na isti način su se na početku Drugog svjetskog rata, na fonu jasne prijetnje bezbijednosti od nacističke Njemačke, mnoge uticajne javne ličnosti u Francuskoj pitale zašto je bilo potrebno ginuti za Dancig (danas Gdanjsk u Poljskoj): ”Mourir pour Dantzig?”

Poput Makrona, i britanski premijer Riši Sunak ima ispravne instinkte. Njega, međutim, sputava nepopularnost unutar sopstvene stranke, ali i neminovnost poraza na predstojećim izborima. Istovremeno, američki predsjednik Džo Bajden suočava se sa talasom izolacionističkog raspoloženja u Americi, kako na demokratskoj ljevici tako i u Republikanskoj partiji, koju je preoblikovao Donald Tramp.

Tokom 1930-ih političari su barem imali opravdanja za svoju slabost. Njihove zemlje su bile iscrpljene i oslabljene zbog Velike depresije; mnogi su se živo sjećali stravičnih žrtava i gubitaka u Prvom svjetskom ratu. Savremeni izolacionisti nemaju takvih izgovora.

Ukrajinci ostaju duboko posvećeni ideji odbrane demokratije, kao i principima samoopredjeljenja i političke slobode. Ali početna emocionalna spremnost zapadne Evrope i SAD da se ovoj borbi pomogne nije dovela do pružanja stalne, efikasne pomoći. U rezultatu, Ukrajina se našla u poziciji borca protiv mafije Đovanija Falkonea, tužioca i sudije, čiji život i mučeništvo opisuje novi roman italijanskog novinara Roberta Savijana ”Solo è il coraggio”, odnosno “Usamljenost je hrabrost.”

Naravno, nije lako napraviti demokratski konsenzus za neophodne, ali rizične akcije. Znakovito je to što je film ”Tačno u podne” (“High Noon”) iz 1952. godine, u kojem je Gari Kuper igra usamljenog šerifa koji se suprotstavlja grupi bandita, postao važan dio kulturnog koda prodemokratskog pokreta u Poljskoj 1989. godine.

Najdosljedniji hrabri glas u Evropi danas je, izgleda, glas predsjednice Evropske komisije Ursule fon der Lajen. Ovo može biti zbog institucionalnih razloga. Pošto je Evropska komisija relativno slobodna od svakodnevne presije da traži političke kompromise u teškim parlamentarnim uslovima, ona može da ignoriše snažne kratkoročne pritiske koji neizbježno utiču na donošenje odluka u demokratskim zemljama.

Tako je Fon der Lajen imala priliku da ispravi duboki nedostatak u institucionalnoj strukturi Evrope. Nakon sloma komunizma i raspada SSSR-a, Šolcov prethodnik Helmut Kol i francuski predsjednik Fransoa Miteran shvatili su da se mora napraviti istorijski korak. Najočigledniji je bio bi da Evropa postane jedinstveni bezbjednosni igrač sa sopstvenom vojskom. Međutim, zbog straha od mogućih gubitaka, lobisti odbrambenih industrija najvećih evropskih zemalja blokirali su ovu inicijativu. I tako je veliki istorijski korak morao da poprimi drugačiji formu.

Na kraju su evropski lideri odlučili da krenu ka monetarnoj uniji i stvaranju eura. Odlučujući sastanak Evropskog savjeta u decembru 1991. godine, koji je otvorio put monetarnoj uniji, održan je dan nakon potpisivanja drugog sporazuma, sada gotovo zaboravljenog. Tri najveća konstituenta Sovjetskog Saveza - Bjelorusija, Ruska Federacija i Ukrajina - potpisale su, u vili nadomak Bjeloveške šume u Bjelorusiji, raskid Sporazuma o formiranju SSSR-a iz 1922. godine. Time je proces raspada SSSR-a izgledao završen, a svaka prijetnja bezbjednosti koja dolazi iz Rusije izgubila je aktuelnost. Evropa je mogla mirno da nastavi da se bavi svojom monetarnom unijom.

Ispostavilo se, međutim, da je ova monetarna unija upadljivo nedovršena, što su Kol i Miteran znali. Evropljani su proveli prošlu deceniju raspravljajući o tome kako da dopune ekonomsku stranu ovog mehanizma novim savezima - unijom tržišta kapitala, bankarskom unijom, pa čak i unijom socijalne zaštite (oko ove teme Šolc je neko vrijeme pokazivao veliki entuzijazam). Međutim, prioriteti su se sada promijenili. Najhitniji zadatak je da se ispravi pogrešna reakcija na Bjeloveški sporazum, a to je stvaranje energetske unije, kao i vojnog ili bezbjednosnog saveza.

Trideset pet godina nakon odlučujućih izbora u Poljskoj, koji su doveli do kraja komunizma u toj zemlji, Evropa se nalazi na pragu svog “odlučujućeg trenutka”. Ako Tramp pobijedi na izborima u novembru, Evropa bi se zaista mogla postati usamljena u ovom svijetu. Film ”Tačno u podne” počinje pjesmom “Ako sam muškarac, moram biti hrabar”. Na predstojećim izborima za Evropski parlament u junu ovo bi trebalo da bude muzička tema nove koalicije za jačanje bezbjednosti. A evropski lideri mogu da crpe inspiraciju od heroja iz stvarnog svijeta - na primjer, Falkonea.

Autor je profesor istrije i međunarodnih odnosa na Univerzitetu Prinston

Copyright: Project Syndicate, 2024. (prevod: N. R.)

( Harold James )