Homo ecranis i odraz u ogledalu

“Mediji su u idealnom svijetu sagovornik koji vam pomaže da se razaberete u svim čudima svijeta… A to nije mala stvar. Kao i svaki sagovornik i ovaj se vrednuje vašom pažnjom i povjerenjem”, ovim riječima književnik Balša Brković, počinje priču o uticaju medija na naše stavove. O tome ko smo, šta smo, čemu strijemimo, šta podržavamo, koga kudimo, koga ne volimo.

Da li su mediji sami po sebi dobri ili loši – pitanje je na koje naši sagovornici donekle daju sličan odgovor: Ništa nije crno ili bijelo, dobro ili loše. U potpunosti. Može li Homo ecranis tj. savremeni čovjek zavisan od medija u potpunosti da se nosi sa izazovima tehnologije i kulture koju najnoviji mas mediji produkuju?

“To vam je onaj problem sa ogledalom – kada se ljutite na ogledalo što vam se ne sviđa onaj koga vidite tamo. A ono što nam se sviđa ili ne sviđa nije stvar medija, nego realnosti. Mediji koji pomažu jednom društvu su oni koji govore istinu, ma kako neprijatna bila. Toga nema mnogo, ne samo u Crnoj Gori. U vrijeme globalne površnosti i korporativnog zaglupljivanja mediji mogu pomoći, ne tako što će kreirati pozitivnu sliku po svaku cijenu, već držeći nivo ozbiljnosti i znanja”, kaže Brković.

Istoričar Miloš Vukanović kaže da medije nikako ne bi okarakterisao kao dobre ili loše, već prije svega kao nužne.

“Mediji, kao kompleksna i uticajna društvena pojava, imaju svoje pozitivne i negativne elemente. Mediji su imali i dalje imaju ključnu ulogu u izgradnji slobodnog mišljenja, društva i pojedinca, i jedan su od osnovnih sistema zaštite protiv jednoumlja, apsolutizma i tiranije. Nažalost, mediji su od samog početka, kao i svaka forma pisane riječi, korišteni u svrhu propaganda, a u posljednje vrijeme vidimo mutaciju medija u sredstvo za podjelu i kreiranje sveprisutnije relativizacije i apatije. Međutim, i društvo i mediji su uvijek znali da se prilagode i nadžive sve zloupotrebe pa će i ove” optimističan je Vukanović.

Antropolškinja Lidija Vujačić smatra da tehnologija napreduje brže nego što mi uspijevamo da je pratimo, pa se tako u pojednostavljenom tumačenju, često o medijima, čuje da oni imaju pozitivnu i/li negativnu ulogu.

“Prva se odnosi na njihovu ključnu poziciju u društvu da informišu, edukuju i zabavljaju auditorijum, kao što integrišu društvo, jer svakom pojedincu omogućavaju pristup glavnom toku kulture što nesporno demokratizuje društveni ambijent. Takođe, o medijima se govori i strogo kritički, jer se vežu za različite oblike manipulacije (političke, ideološke, pa i ekonomske kroz marketing) i tzv. spinovanja javnosti, plasiranja lažnih vijesti, kao što je sve intezivnija “proizvodnja“ trivijalnih sadržaja, skandala i ustupanja medijskog prostora akterima sa margina društvenog života i na taj se način njihovo kontroverzno ponašanje prevodi u prihvatljive društvene tokove“, pojašnjava Vujačić.

Aktuelni mediji u svoj svojoj tehnološkoj, ali i kulturološkoj tj. ideološkoj, vrijednosnoj, ekonomskoj, političkoj potenciji kreiraju naš odnos prema svijetu koji nas okružuje i u skladu sa tim (re)interpretiraju društvene odnose, dodaje naša sagovornica.

“Svaki pojedinac, više ili manje, zainteresovan je za medijske proizvode i naročito sopstvenu ulogu u procesu produkcije, distribucije i, svakako, recepcije i sam postaje “medij”, iako njegova uloga u javnoj sferi zavisi od mnoštva širih, sociokulturnih, ekonomskih faktora i, nadasve individualnog kapaciteta u kojem se njegov aktivizam ostvaruje. No, Homo ecranis tj. savremeni čovjek zavisan od medija, ne uspijeva u potpunosti da se nosi sa izazovima tehnologije i kulture koju najnoviji mas mediji produkuju”, kaže Vujačić.

Jedno od ključnih pitanja, na koje se često zaboravlja je, koliko zapravo mediji formiraju mišljenje pojedinaca, grupe, zajednice, društva, utiču na naše rasuđivanje, vrednovanje.

“U Crnoj Gori je problem što ljudi prije svakog rasuđivanja navuku dresove. Postanu navijači. Dakle – rasuđivanja tu nema. Ali, tada vas zanimaju samo mediji koji vam govore vašu sliku i saopštavaju vašu istinu. To besmisleno ubjeđivanje istomišljenika pravi od medija propagandne biltene” jasan je Brković.

Vukanović napominje da su internet i društvene mreže u jednom trenutku zaprijetile da ospore primat medija u formiranju mišljenja, ali da je ipak, bilo potrebno manje od deceniju da neobjektivnost i nestabilnost te forme informacije erodira povjerenje javnosti.

“Da budem jasan, protekle tri decenije su donijele i smanjenje povjerenja u medije, ali ne i potiskivanje njihovog značaja. Mediji i dalje imaju moć da formiraju mišljenje, prije svega da masovnošću ukorijene neku informaciju ili stav, ali sami pluralizam medija i opšti porast kritičke misli kod populacije ipak limitira mogućnost da ta informacija bude unisono prihvaćena. Mediji su iako oslabljeni, i dalje jako sredstvo za kreiranje stavova i vrijednosti, ali i kapaciteta rasuđivanja. Nažalost, vrijednosti koje se promovišu ne moraju uvijek da budu u korist zajednice, a rasuđivanje, kako vidimo kod nas i u regionu, može biti zagušeno konstantnom skepsom čak i ka poželjnim autoritetima, poput doktora i edukatora, prihvaćanjem teorija zavjere ili praznovjerja”, kaže Vukanović.

I Vujačić je mišljenja da masovni mediji (pre)oblikuju prirodu ljudske komunikacije, kao i uopšte našu stvarnost, više od bilo kog drugog tehnološkog artefakta i sadržaja koje, kroz različite formate, produkuju.

“U krizi je, na neki način, i cjelokupna društvenost, jer posebno digitalna komunikacija sve više zamjenjuje onu “lice u lice” pa se može govoriti i o fenomenu otuđenosti koji postaje društveni problem i prevazilazi online i offline sfere. I zato je “moć” medija ogromna?! Da, medijska sfera postaje arena na kojoj se vode “bitke” za ekonomsku, političku, kulturnu, nacionalnu, etičku, estetsku ili neku drugu supremaciju, kako na lokalnom, nacionalnom, regionalnom tako i na globalnom planu”, kaže Vujačić.

Gdje je u svemu tome danas medijska pismenost. Riječ koju posebno u posljednje vrijeme često čujemo. “Čini mi se da ni naše društvo, ali i generalno, nije doraslo tim izazovima u širem, vrijednosnom i etičkom smislu. Nesporno je da je za funkcionalan život u savremenom društvu neophodna informatička pismenost, ali jednako važan je etički pristup u plasiranju i “konzumiranju” informacija. Uz to, postojeća inovacija kao princip uvijek proizilazi iz razgranate medijske i komercijalne sfere, a ne iz vizionarske politike i ekonomije. Tek bi takva digitalna “inkluzija” povezala upotrebu i način razumijevanja tehnologije, društveno osvještenije promišljanje i iniciranje procesa društvenih i ličnih promjena”, kaže Vujačić.

Ona smatra da nedovoljna medijska pismenost, suočava pojedinca sa brojnim izazovima, i manipulacijama kao što su politička, ideološka i ekonomska propaganda, lažne informacije itd. kao obmanjujuća strategija kojom određena interesna struktura na sebi odgovarajući način interpretira događaje, procese itd.

“Tu su, zapravo, povezane i logičke i etičke kontroverze. Između ostalog, interesno koncipirani mediji “uspavljuju“ korisnike nudeći im instant informacije, koje “štede” vrijeme, ali “ubijaju“ istraživačku samostalnost, kreativnost, kritičko mišljenje” objašnjava Vujačić.

Brković, na pitanje kolila je danas medijska pismenost u našoj zemlji, odgovara “po malo škrto” ili samo realno.

“Na niskom, nema sumnje. Medijska pismenost podrazumijeva određeni integritet, ali i znanje, a koliko je toga oko nas? Ne bih rekao da je riječ o izobilju”, zaključuje Brković.

Vukanović kaže da je na to pitanje možda naizgled lako odgovoriti s ocjenom da je nisko, ali da stvari nijesu tako jednostavne.

“Da, naši građani nemaju visok stepen medijske pismenosti u klasičnom smislu. Informacije koje im se serviraju detaljno ne analiziraju i nemaju vještine kojom mogu da procijene elemente propagande. Međutim, nakon tri decenije konstante manipulacije, smatram da smo kao društvo razvili otpor ka, prije svega, političkoj propagandi, da smo gladni stabilnog i stručnog autoriteta u mnogim sferama. Sa druge strane, onamo gdje nam pismenost manjka jeste ka medijskoj manipulaciji koja zloupotrebljava identitetske i vrijednosne stavove koje smo ipak razvili u vremenima krize i stagnacije. Zloupotrebu tih stavova ne vidimo, a kritici se itekako protivimo”, zaključuje Vukanović.

Na pitanje da li može da navede primjere koje je zapazio kao neki pokazatelj uticaja medija, Vukanović kaže da su primjeri svakodnevni, i da pojedinačno navođenje nema smisla jer su oni kratkog trajanja i upotrebne vrijednosti.

“Kako naš medijski prostor opterećuju politička dešavanja, neka svaki građanin pokuša da se sjeti koliko je malih i većih skandala bilo samo u protekloj godini i kako su bili medijski zastupljeni. Mislim da će na kraju dana doći do ocjene da jedino što ostaje vrijedno sjećanja su slučajevi kada su im mediji kritički pristupili, pokušavajući da suzbiju sve pozadinske manipulacije”, objašnjava Vukanović.

On ukazuje na jedan posredan uticaj medija, koji po njegovom mišljenju, ima značajnu ulogu u izgradnji društva – izgradnja subkulture.

“Naime, sva društva imaju “mejnstrim” muzičku i kulturnu scenu, ali samo u društvima u kojima vlast ne želi napredak i koja želi da kroz stagnaciju održava kontrolu, kulturna i muzička scena je zasnovana na najprizemnijim porivima društva. Podrška države i medija kulturnoj sceni jeftinih tonova, vulgarnosti i agresiji nije slučajna. Na to treba dodati agresivnost rijalitija koja se uvukla u najveći broj domova, kao i zatupljivanje navodno izrazito vjerskog društva raznim prorocima, horoskopima i ostalim sujevjerjima. Ne treba da čudi što postoji tolika sličnost između zastupljenost tih elemenata tokom krize 90ih i danas. Cilj je omamljivanje društvenog razvoja da slučajno ne bi došlo do formiranja otpora jednom tipu vladanja.” kaže Vukanović.

Vukanović je jasan – ako želimo napredak svi moramo glasnije da komentarišemo medijske pojave koje na duže staze degradiraju društvo.

“Ne možemo da zatvaramo oči na agresivnost i vulgarnost muzike, rijalitija i javnih nastupa. Ne možemo da ignorišemo efekta koje sve te pojave imaju na opšte društveno stanje. Ne možemo više da veličamo i promovišemo aktere tih degeneričnih društvenih pojava. I na kraju na možemo više da ih aboliramo odgovornosti od problema u društvu” kaze Vukanović.

I Vujačić smatra da kritičko promišljanje, intelektualna angažovanost, moralni princip kod “konzumenata” informacija i, nadasve, visoki standardi u novinarstvu mogu da preokrenu i angažuju pojedinca i društva u pravcu stvaranja novog kulturnog, odnosno vrijednosnog kapitala.

“To, zapravo, znači, razvijanje medijske pismenosti tj. veći stepen zainteresovanosti i upoznavanja sa širim aspektom isporučene poruke kod onih kojima je namijenjena tj. čitanje između redova, poređenje više izvora itd., kako bi se u tom procesu iskristalisati bitni od nebitnih, tačni i netačni sadržaji. I društveno odgovorni mediji mogu stvoriti subverzivnu i konstruktivnu, a ne “izmanipulisanu” javnost”, zaključuje Vujačić.

Ovaj tekst je urađen uz finansijsku podršku Nacionalne zadužbine za demokratiju. Sadržaj je isključivo odgovornost autora i izdavača Instituta za medije Crne Gore i nužno ne odražava stavove donatora.

( Danijela Lasica )