Čekamo NATO ako jače zatrese: Četiri i po decenije nakon razornog zemljotresa, aktuelizovano pitanje spremnosti države

Četiri i po decenije nakon razornog zemljotresa, kao i učestalih manjih potrese u Crnoj Gori i okruženju minulih dana, ponovno je aktuelizovano pitanje o tome da li država danas ima sistem koji je spreman da se suoči sa eventualnom sličnom, novom katastrofom.

Crnogorsko primorje je 15. aprila 1979. u 7.19 časova pogodio zemljotres jačine 7 stepeni Rihterove skale. Poginula je 101 osoba u Crnoj Gori, 35 u Albaniji, a preko 100.000 ljudi je ostalo bez krova nad glavom.

Epicentar zemljotresa se nalazio u Jadranskom moru, između Ulcinja i Bara, na udaljenosti od 15 kilometara od obale.

Potres je trajao desetak sekundi, a izazvao je i ogromnu materijalnu štetu.

Rizici su danas mnogo veći nego 1979. jer je u međuvremenu u Crnoj Gori koja je tzv. deveta trusna zona, sagrađeno mnogo više objekata nego što ih je bilo prije 45 godina, puno višespratnica, a stručnjaci već godinama upozoravaju na to da je diskutabilno da li su uvijek poštovani strandardi seizmički otporne i gradnje usklađene sa stepenom rizika.

U međuvremenu, država je ostala bez svog najvećeg oslonca za suočavanje sa posljedicama katastrofa kakvi su zemljotresi ili druge elementarne nepogode, odnosno prirodno ili vještački izazvane nesreće većeg obima - sistema Civilne zaštite (CZ) koji je funkcionisao u nekadašnjoj SFRJ.

Iz Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP), na čijem čelu je Danilo Šaranović, a u čijem je sastavu i Direktorat za zaštitu i spasavanje (DZS), ni nakon sedam dana nisu odgovorili na pitanja “Vijesti” u vezi sa tim koliko je država danas pripremljena za suočavanje sa eventualnom novom većom katastrofom poput jačeg zemljotresa.

Prema Izvještaju o stanju sistema zaštite i spasavanja u Crnoj Gori za 2023. koji je u martu pripremio MUP, a usvojila Vlada, situacija nije ni najmanje dobra: cijeli sistem se lani, u sprovođenju mjera zaštite i spasavanja, bavio dvijema oblastima - požarima i uklanjanjem neeksplodiranih ubojnih sredstava. U tome su se oslanjali, navodi se, na lokalne službe zaštite i spasavanja, a stoji i da se crnogorski “sistem, u slučaju potrebe, oslanja i na međunarodne resurse, prije svega resurse država iz okruženja, država članica Mehanizma Unije za civilnu zaštitu i NATO-a”.

Imamo li vremena da ćekamo pomoć?

Crna Gora u suočavanju sa prirodnim i vještački izazvanim katastrofama većeg obima računa prije svega na međunarodnu pomoć kroz odgovarajuće programe NATO i Mehanizma Unije za civilnu zaštitu UCPM, ali u tome treba računati da će od momemta upućivanja poziva u pomoć do momenta pristizanja spasilačkih snaga iz inostranstva proteći najmanje 24 do 48 časova.

Prvih 48 sati su najkritičniji i najvažniji za spasavanje preživjelih, a zatrpanih u u ruševinama. Zato Crna Gora mora imati posebnu operativnu jedinicu, obučenu i spremnu za takvu situaciju, alate, opremu i obučene ljude, kao i pripravnu građevinsku mehanizaciju po opštinama i osmišljenje procedure u kojima se tačno zna što je čija uloga i što ko radi u tim situacijama”, kazao je za “Vijesti” mr Zoran Barbić, specijalista iz oblasti zaštite od požara i spasavanja.

On je bivši dugogodišnji načelnik Službe zaštite i spasavanja Opštine Tivat.

Barbić ističe da za razliku od prije tridesetak godina kada je, zahvaljujući sistemu opštenarodne odbrane i društvene samozaštite, odnosno civilne zaštite, Crna Gora imala uređen i efikasan sistem odgovora na takve vanredne okolnosti, to sada nema, a postojeći sistem ima niz manjkavosti.

Prema njegovim riječima, prisutan je manjak obučenih spasilaca, u državi nema nijednog posebno obučenog psa za spasavanje ljudi iz ruševina, nema specijalne opreme poput geofona i posebnih kamera za pretraživanje ruševina, ne postoje zalihe roba i materijala potrebnih za dejstvovanje u takvim situacijama odnosno duže zbrinjavanje populacije u ugrošenim područjima, a nisu određene ni lokacije za podizanje šatorskih i kontejnerskih naselja...

“Ovako organizovani Direktorat za zaštitu i spasavnje MUP-a je pregazilo vrijeme i on se mora reorganizovati na način da će imati dva segmenta: jedan administrativni koji će se baviti izradom propisa i planova, i drugi operativni koji će imati jasnu ulogu u sistemu rukovođenja, komandovanja i koordinacije između Direktorata i opštinskih službi zaštite i spasavanja. Na svim bitnim mjestima u tom sistemu moraju biti isključivo stručni ljudi, nevezano za nečije političke preference, jer je ovo oblast koja ne trpi politikanstvo i nestručnost”, naglasio je Barbić.

Istakao je da država mora mnogo više da ulaže u opremanje sistema, jer ne može računati da će opštine same to moći, s obzirom na to da pojedini gradovi u Crnoj Gori nemaju novca ni da svoje vatrogasce opreme najnužnijom ličnom zaštitnom opremom, a kamoli da nabavljaju skuplju i komplikovaniju tehničku opremu.

“Posljedni put država je osjetnije uložila u sistem zaštite i spasavanja prije više od 15 godina, kada je preko MUP-a kupljeno 59 tada savremenih vatrogasnih vozila, preko firme ‘Ljetopis’. Od tada do danas država bukvalno više ni šraf nije kupila, a rizici samo rastu”, istakao je Barbić dodajući da se mora sistematski ulagati i da nijedan trošak nije preveliki ako se ima u vidu da ljudski životi koje taj sistem treba da spasava, nemaju cijenu.

Barbić je istakao da u suočavanju sa seizmičkom opasnošću koja je kod nas veoma prisutna treba paralelno raditi na razvoju i primjeni preventivnih, operativnih i sanacionih mjera.

“Preventivne podrazumijevaju prije svega primjenu Eurokoda 8, odnosno mjera za korišćenje terena i građenje objekata u skladu sa ovdje prisutnim seizmičkim rizikom. Operatiovne mjere su opremanje adekvatnom tehnikom i obuka ljudi za intervencije u takvim katastrofama, a u sanacione, prije svega, spada logistika u zbrinjavanju stanovništva na pogođenim područjima”, istakao je on.

Šta smo nekad imali i o čemu sada država ćuti?

Iz MUP-a i nadležnog Direktorata, kojim rukovodi Miodrag Bešović, nisu odgovorili na pitanja “Vijesti” jesu li i šta do sada preduzeli na planu obnove sistema civilne zaštite kakav je u Crnoj Gori postojao i funkcionisao za vrijeme SFRJ, ako nisu, zbog čega nisu, kako bi sličan sistem trebalo da bude organizovan... Bez odgovora su ostala i pitanja u vezi sa opremom i materijalno-tehničkim sredstvima koja su nekada pripadala jedinicama Civilne zaštite u Crnoj Gori - da li išta danas postoji od te opreme, ko je i gdje čuva. Bez odgovora je i pitanje što MUP i Direktorat namjeravaju da urade i u kojem vremenskom okviru na planu jačanja kapaciteta crnogorskog društva za pružanje organizovanog odgovora u slučaju većih prirodnih, odnosno vještački izazvanih katastrofa, u smislu organizovanja jedinica civilne zaštite, a kojima bi se u takvim slučajevima, mogao prepustiti dio zadataka na terenu.

U SFRJ je sistem civilne zaštite bio dobro organizovan i vođen, a neka od njegovih rješenja su preuzeli i primijenili uporedivi sistemi civilne zaštite u nekim zapadnoevropskim državama.

Svaka škola, stambena zgrada, firma i zdravstvena ustanova u nekadašnjoj Jugoslaviji imala je posebnog povjerenika za civilnu zaštitu koji je bio zadužen za primjenu razrađenog sistema evakuacije i planove ponašanja u slučaju vanredne situacije. Sistem civilne zaštite bio je samo dio zakonski utemeljenog i razrađenog koncepta organizovanja građana SFRJ u okviru doktrine opštenarodne odbrane i društvene samozaštite, a koja je bila poseban stub bezbjednosti zemlje u mirnodopskim uslovima, kadar da pruži logistiku i za slučaj ratnog stanja.

Civilna zaštita je bila snažan i operativan sistem, ustrojen od lokalnih samouprava i radnih organizacija, preko republika i pokrajina, do nivoa savezne države sa jasnom linijom rukovođenja i komandovanja koja je ključna u svakoj vanrednoj sistuaciji. Ničeg nije manjkalo: ni kadrova, ni finansija, ni obučenih jedinica, ni materijalno-tehničkih sredstava, pa je tako već na nivou mjesnih zajednica CZ imala opremu - od gas maski, nosila, alata, naprtnjača za gašenje požara, sistemima veze, pribora za pružanje prve pomoći…

Redovno su održavane vježbe jedinica i štabova Civilne zaštite koji su popunjavani na osnovi posebne zakonske obaveze - obaveze učešća, kojoj su podlijegali svi građani od 16 do 60 godina (muškarci) i od 16 do 55 godina (žene). Sastav civilne zaštite popunjavao se i dobrovoljcima. Svoju snagu ovaj sistem je pokazao u kataklizmama, kao što su bili razorni zemljotresi u Skoplju (1963), Banjaluci (1969), epidemiji variole vere (1972), potresu u Crnoj Gori (1979)...

Opštinske službe oslonac

Prema izvještaju o stanju sistema zaštite i spasavanja, MUP je prošle godine završio izradu “Procjene sposobnosti upravljanja rizicima od katastrofa Crne Gore”, a koji je sa 652.420 eura u proteklih 18 mjeseci finansirala Evropska komisija - Generalni direktorat za evropsku civilnu zaštitu i aktivnosti humanitarne pomoći.

“Procjena sposobnosti upravljanja rizicima od katastrofa sadrži informacije i podatke o tehničkim, finansijskim i administrativnim kapacitetima u Crnoj Gori za vršenje adekvatne procjene rizika, planiranje upravljanja rizicima za prevenciju i pripravnost i mjere za prevenciju i pripravnost rizika. Mjere prevencije i pripravnosti su jasno identifikovane u navedenom dokumentu zajedno sa informacijama o nadležnim organima, organima učesnicima i njihovim zadacima, rasporedom mjera (rokovi, faze), finansijskim i materijalnim sredstvima za planiranje mjera i prioritetima mjera i konsolidovanom bazom podataka o rizicima koji utiču na Crnu Goru”, piše u izvještaju, uz napomenu da je na izradi tog dokumneta radila radna grupa koju su činila “84 eksperta iz različitih državnih organa, organa državne uprave i akademske zajednice.”

Oni su se, pored ostaloga, bavili i sagledavanjem “geoloških rizika (zemljotres, klizišta, odroni)”, ali se u izvještaju ne navodi koliko je crnogorski sistem zaštite i spasavanja u ovom trenutku spreman da se sa time nosi i da na te izazove odgovori.

Predstavnici Direktorata, stoji u dokumentu, bili su predstavnici Crne Gore na više međunarodnih skupova i sastanaka.

Iz dokumenta se, međutim, naslućuje da MUP i Direktorat ne namjeravaju da promijene praksu koja se sprovodi nakon raspada SFRJ - da se većina konkretnih obaveza u zaštiti i spasavanju prebaci na teret i odgovornost lokalnih uprava u Crnoj Gori, koje same formiraju i finasiraju lokalne službe zaštite i spasavanja, izrađuju evidencije rizika i planove zaštite u raznim oblastima, dok država ne preduzima gotovo ništa da nabavi neku bolju i skuplju tehničku opremu, formira rezerve raznih sredstava za spasavanje i zaštitu, odnosno materijala koji bi se koristili u takvim vanrednim okonostima.

To priznaje i MUP u izvještaju, gdje je naglašeno da “oslonac operativnog odgovora na sve vrste nesreća čine službe zaštite i spasavanja koje su organizovane u svim opštinama na području Crne Gore, osim u opštinama Tuzi i Zeta”.

Pored 656 pripadnika lokalnih službi, vozila i opreme koje kupuju opštine, nekoliko dobrovoljnih vatrogasnih društava i tzv. preduzetnih jedinica za zaštitu i spasavanje koje u svom sastavu ima nekoliko većih crnogorskih firmi, ukupno 127 zaposlenika Direktorara na raspolaganju nemaju gotovo nikakva sopstvena tehnička sredstva i opremu, osim većinom neispravnih letjelica Aviohelikopterske jedinice MUP-a.

Ni riječi o broju obučenih spasilaca za slučaj potresa

U zvaničnom dokumentu o sistemu zaštite i spasavanja nema ni podataka o tome šta i koliko opreme, materijala i sredstava za upotrebu u vanrednim situacijama ima u MUP-ovim skladištima. Nema ni podataka sa koliko obučenih spasilaca za traganje i spasavanje iz ruševina Crna Gora raspolaže, niti da li u državi ima ijedan specijalno obučeni pas tragač za preživjelima.

Napominje se da je lani na terenskoj vježbi reagovanja u slučaju zemljotresa u Jermeniji, u toj državi učestvovao crnogorski Tim za traganje i spasavanje iz ruševina, koga su sačinjavali “predstavnici Direktorata, Uprave policije, Crvenog krsta Crne Gore i službi zaštite i spasavanja Prijestonice Cetinje i opština Kotor, Tivat, Budva, Bar i Ulcinj - ukupno 23 pripadnika tima”, dok je u februaru u zemljotresom pogođena područja Turske upućen “crnogorski Tim za traganje i spasavanje iz ruševina - light USAR, koji je sačinjavalo 18 vatrogasaca-spasilaca iz Prijestonice Cetinje i opština Nikšić, Danilovgrad, Tivat, Kotor, Bar, Budva i Ulcinj i pet pripadnika Direktorata za zaštitu i spasavanje”.

U izvještaju se ne pominju brojni logistički problemi koje je naš tim imao u Turskoj, uzrokovani činjenicom da ih Direktorat nije adekvatno pripremio i snabdio za izazove koji su ih očekivali u razorenom gradu.

Pobrić: Moramo imati edukovane civile

Dugogodišnja NVO aktivistkinja koja se bavi podrškom lokalnim službama zaštite i spasavanja, odnosno dobrovoljnim vatrogasnim društvima i donedavna menadžerka Opštine Tivat Patricija Pobrić “Vijestima” je kazala da Direktorat MUP-a radi samo generalne strategije i glavne planove, dok sve konkretne planove poput onog o zaštiti od zemljotresa, prepušta lokalnim samoupravama da ih one rade za svoju teritoriju.

“Malo je diksutabilno da lokalne uprave tako rade bez njih, ali je to strategija Direktorata da izradu tih konkretnih planova, ali i samo opremanje jedinica, gura na nivo lokanih uprava. Jedan godišnji javni poziv MUP-a i Direktorata za finasiranje projekata za opremanje lokalnih jedinica i dobrovoljnih društava je nedovoljan i sredstva koja se tamo dodijele su zanemarljivo mala”, kazala je Pobrić, dodajući da su u Tivtu proteklih nekoliko godina pripadnici i podmladak ovdašnja tri dobrovoljna vatrogasna društva, zapravo na sebe preuzeli najveći dio uloge nekadašnje civilne zaštite.

Istakla je da je lično svojevremeno pitala odgovorne u MUP-u i Direktoratu da li su išta uradili da se obnovi nekadašnji sistem Civilne zaštite.

“Dobila sam odgovor da se nešto na tu temu pokušalo u prošlosti još dok je DPS bio na vlasti, ali da navodno, nije bio dovoljan broj zainteresovanih građana i da su onda digli ruke od svega toga. Tu je bio kraj priče. Ja sam veoma zabrinuta zbog toga i krenula sam da edukujem i samu sebe i omladinu koju okupljam u našoj NVO u tematici zaštite i spasavanja, jer sam postala svjesna da jednog dana, kada se desi neka takva veća katastrofa, moraće da postoje neki ljudi na terenu dovoljno edukovani da preuzmu vođsto sa civilne strane”, istakla je Pobrić, koja je u SFRJ bila pripadnica sistema ONO i DSZ, a kasnije je tokom boravka i školovanja u Sjedinjenim Američkim Državama, bila u prilici da se upozna i sa tamošnjim sistemom za reagovanje u vanrednim situacijama i radom tamošnjih hitnih službi.

Smatra da sistem zaštite i spasavanja u Crnoj Gori ne treba da bude pod MUP-om, već pod Ministarstvom odbrane, jer rukovođenje i komandovanje u radu službi za vanredne situacije mora biti jednoobrazno, centrističko i efikasno.

“Trenutno je komunikacija i koordinacija između Direktorata i službi zaštite na terenu bukvalno slomljena i neefikasna. Službe zaštite njih u Direktoratu vide kao nekoga ko se samo šeta po svijetu po nekim sastancima, a ne radi ništa konkretno u praksi da se sistem poboljša, a sa druge strane, DZS prebacuje odgovornost na lokalne uprave do mjere da su predsjednici opština šefovi lokalnih kriznih štabova za svaku vanrednu situaciju većeg obima koja bi se desila. Pitanje je koliko predsjednici ili potpredsjednici opština znaju i mogu time da se bave u takvim situacijama kada je komandir lokalne SZS sigurno na terenu i kada on nema vremena da se brine o raznim aspektima, poput trijaže i zbrinjavanja povrijeđenih, zbrinjavanja ljudi koji su ostali bez krova nad glavom, snabdijevanja, obnove esencijalne infrastrukture... To neko mora da radi sa državnog nivoa”, istakla je Pobrić, dodajući da su se brojne manjkavosti postojećeg sitema pokazale i prilikom velike međunarodne vježbe reagovanja u slučaju zemljotresa “Balance”, koja je oktobra 2022. održana u Boki.

“Bila je to izuzetno korisna vježba gdje smo bili u prilici da vidimo neku od najmodernije opreme za traženje i spasavanje preživjelih u ruševinama. Međutim, tada su se pokazale i brojne manjkavosti koje su prisutne kod nas u Crnoj Gori, poput toga da nemamo pse tragače, imamo malo vatrogasaca osposobljenih za spasavanje iz ruševina, slab je sistem logističke podrške, pa tako ja ispred Opštine tada, naprimjer, nisam imala dovoljno rashladnih kapaciteta za smještaj tijela 14 ‘poginulih’ koji su tada bili u ‘zemljotresu’ na području Tivta”, istakla je ona.

Pobrić ističe da su sva dosadašnja iskustva pokazala da se sistem zaštite i spašavanja u Crnoj Gori “mora iznova staviti na noge sa jasnom linijom rukovođenja i komandovanja i sa jasnim radom na terenu i na lokalnom nivou”.

“Apsolutno se mora konkretno raditi na terenu. Ne može sve biti iz kancelarije. Programi obuke moraju biti takvi, ne da mi šaljemo naše ljude vani, nego da dovodimo instruktore da oni naše ljude obučavaju ovdje. Planove zaštite od pojedinih vrsta rizika moraju raditi predstavnici DZS zajedno sa opštinama, da to bude zajedniča aktivnost i da se zajedno naprave objektivne analize raspoložvih kapaciteta i realnih potreba lokalnih službi za obuku kadra i opremanje”, zaključila je ona.

Civilna zaštita u SFRJ formirana 1948.

Civilna zaštita je organizovana 1948. godine pod nazivom Protivavionska zaštita (PAZ), u sastavu Sekretarijata unutrašnjih poslova. Reorganizacijom 1955. dobija naziv civilna i razvija se kao sastavni dio sistema opštenarodne odbrane (ONO) i društvene samozaštite (DSZ).

Sve mjesne zajednice, preduzeća i društveno-političke zajednice - od opštine do republike, te druge organizacije i zajednice, sprovodile su preventivne i operativne mjere Civilne zaštite. One su organizovale, opremale i obučavale štabove i jedinice i izrađivale planove upotrebe Civilne zaštite u miru i u slučaju rata, kao sastavni dio sistema ONO i DSZ.

Finansiranje svih potreba CZ vršile su firme i društrveno-političke organizacije za svoje potrebe. Sistem CZ je bio spreman za otklanjanje posljedica u najtežim oblicima ratnih razaranja, elementarnih nepogoda i nesreća većih razmjera.

Njegovi prvenstveni zadaci bili su suzbijanje požara, medicinsko zbrinjavanje, izgradnja privremenih objekata, kao i ograničena evakuaciju stanovništva. Jugoslovenski sistem Civilne zaštite imao je i podorganizacije: ABHO (atomsko-biološko-hemijska) odbrana, inženjerija, obezbjeđenje, sanitarija i veterinarstvo.

“Mali budžet za razvoj sistema zaštite”

U izvještaju, MUP nagovještava da u skorije vrijeme neće biti opipljivijeg napretka u ovako manjkavom crnogorskom sistemu zaštite i spasavanja jer država nema novca.

Budžet Direktorata za zaštitu i spasavanje za 2023. godinu nalazio se na Programu zaštita i spasavanje budžeta MUP-a i iznosio je 2.494.364,95 eura, od čega se na zarade odnosilo 1.509.111,95 eura.

Avio-helikopterska jedinica je prvi put budžetom za 2023. godinu iskazana kao poseban program, koji je iznosio 3.882.649,60 eura, od čega se na zarade odnosilo 811.949,60 eura.

“Jasno je da budžet od ukupnih 6.377.014,55 eura nije omogućio ulaganje u razvoj sistema zaštite i spasavanja, ali je omogućio da se počne sa aktivnostima na dovođenje Avio-helikopterske jedinice u funkcionalno stanje. Nažalost, sporosti u sistemu javnih nabavki i dugi rokovi isporuke prouzrokovali su da je dovođenje Avio-helikopterske jedinice u funkcionalno stanje prolongirano za 2024. godinu”, piše u izvještaju.

U budžetima jedinica lokalne samouprave u 2023. godini za zaštitu i spasavanje ukupno je bilo opredijeljeno 13.271.340 eura, dok planirani budžeti opština za 2024. godinu za zaštitu i spasavanje iznose ukupno 18.483.389 eura.

( Siniša Luković )