Iran sve bliži nuklearnom oružju

Dok se nuklearni sporazum iz 2015. godine sa glavnim silama polako urušavao tokom godina, Iran je proširio i ubrzao svoj nuklearni program, smanjujući vrijeme koje bi mu bilo potrebno da napravi nuklearnu bombu ukoliko to odluči, mada Teheran tvrdi da mu to nije namjera.

Jedan visoki komandant iranske Revolucionarne garde kazao je u četvrtak da bi Iran mogao razmotriti svoju “nuklearnu doktrinu” usljed izraelskih prijetnji. Ostaje nejasno na šta je konkretno mislio, a agencija Rojters ističe da se izraz “nuklearna doktrina” obično odnosi na zemlje koje, za razliku od Irana, već imaju nuklearno oružje.

Krah dogovora

Dogovorom iz 2015. godine postavljena su stroga ograničenja na iranske nuklearne aktivnosti u zamjenu za ukidanje međunarodnih sankcija protiv Teherana. Skresane su iranske zalihe obogaćenog uranijuma, i ostavljena mu je samo manja količina obogaćena do čistoće od 3,67 odsto, što je daleko od otprilike 90 odsto koliko je potrebno za oružje.

Sjedinjene Države su tada saopštile da je glavni cilj povećati vrijeme koje bi Iranu bilo potrebno da proizvede dovoljno fisilnog materijala za nuklearnu bombu - najveću prepreku u programu razvoja oružja - na barem godinu dana.

Međutim 2018. godine, tadašnji predsjednik SAD Donald Tramp je povukao Sjedinjene Države iz dogovora, ponovo uveo sankcije Teheranu koje su smanjile prodaju iranske nafte i imale negativne posljedice na ekonomiju te zemlje. Iran je 2019. počeo sa kršenjem ograničenja kada su u pitanju nuklearne aktivnosti, a zatim ih i značajno proširio, ističe Rojters.

Sada su prekršena sva ključna ograničenja dogovora, uključujući i ona koja se odnose na mjesto, opremu i stepen do kojeg uranijum smije biti obogaćen, kao i mjera koje su se odnosile na količinu materijala u zalihama.

Zalihe obogaćenog uranijuma, koje su sporazumom bile ograničene na 202,8 kilograma, u februaru su iznosile 5,5 tona, navodi se u najnovijem kvartalnom izvještaju UN nuklearnog nadzornog tijela koje sprovodi inspekcije iranskih postrojenja za obogaćivanje.

Iran sada obogaćuje uranijum do 60 odsto čistoće i ima materijala obogaćenog do tog nivoa, koji bi ako bude dodatno obogaćen mogao, prema teorijskoj definiciji Međunarodne agencije za atomsku energiju (IAEA), biti dovoljan za dva nuklearna oružja.

To znači da je takozvano “vrijeme proboja”, vrijeme potrebno da Iran proizvede dovoljno uranijuma visokog nivoa obogaćenosti za nuklearnu bombu - gotovo na nuli, odnosno da je pitanja dana ili sedmica.

IAEA sprovodi inspekcije postrojenja koje je Iran deklarisao kao mjesta za obogaćivanje uranijuma: jedno nadzemno postrojenje i veće, podzemno u kompleksu Natanz, i još jedno koje se nalazi u unutrašnjosti planine u Fordovu.

Usljed odluke Irana da prestane sa implementacijom elemenata dogovora, IAEA ne može više da u potpunosti nadzire iransku proizvodnju i radi popis centrifuga, mašina koje obogaćuju uranijum, i više ne može da sprovodi vanredne inspekcije. To je podstaklo spekulacije o tome da li je Iran mogao osnovati tajnu lokaciju za obogaćivanje, ali o tome još nema konkretnih indikacija.

Naoružanje

Pored obogaćivanja uranijuma, postoji pitanje koliko dugo bi bilo potrebno Iranu da proizvede ostatak nuklearnog oružja i potencijalno ga napravi dovoljno malim kako bi stao u sistem poput balističkog projektila, ukoliko se odluči na tako nešto. To je, kako ističe britanska agencija mnogo teže ocijeniti jer nije jasno koliko znanja i ekspertize posjeduje Iran.

Američke obavještajne agencije i IAEA vjeruju da je Iran imao koordinisani program nuklearnog naoružanja koji je obustavljen 2003. Radili su na aspektima oružja, a dio tog rada nastavljen je do 2009, navodi se u izvještaju IAEA iz 2015. godine.

Iran poriče da je ikada imao program nuklearnog naoružanja, mada je vrhovni lider Ali Hamenei kazao da ukoliko bi to željeli svjetski lideri “ne bi mogli da nas zaustave”.

Procjene o tome koliko je vremena Iranu potrebno za nuklearno oružje variraju od nekoliko mjeseci do godinu dana.

U martu 2023. godine tada najviši američki vojni zvaničnik Mark Majli, svjedočio je pred Kongresom da Iranu treba nekoliko mjeseci da dođe do nuklearnog oružja, ali nije kazao na čemu je zasnovana takva procjena.

U kvartalnom izvještaju u februaru ove godine, IAEA je saopštila: “javna saopštenja u Iranu koja se odnose na tehnološke kapacitete za proizvodnju nuklearnog oružja samo pojačavaju zabrinutost generalnog direktora u vezi sa tačnošću i potpunošću iranskih objava u vezi sa bezbjednosnim smjernicama”.

Diplomate su kazale da je među tim izjavama i televizijski intervju iranskog bivšeg nuklearnog šefa Alija Akbara Salehija u kojem je proizvodnju nuklearnog oružja uporedio sa pravljenjem automobila i kazao da Iran zna da napravi sve potrebne djelove.

( N. Bogetić )