Antitiranski dijalozi u Njegoševim djelima

Ovogodišnji Grad teatar upriličio je ovog ljeta još jedan književni događaj - profesor filozofije na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, dr Dušan Krcunović, svojim predavanjem na Trgu pjesnika priredio je izuzetno veče. On je na budvansku pjacetu stigao sa svojim istraživačkim radom posvećenim antitiranskim dijalogizmima u Njegoševim djelima, posebno u “Gorskom vijencu”, čiji jubilej - 170 godina od prvog izdanja (objavljen je u Beču 1847), ovog ljeta obilježava Grad teatar.

Jednom od najznačajnijih djela ovdašnje, ali i evropske kulture Krcunović je pristupio sa pozicija istorije, filozofije, hrišćanstva, literature, ali i naše savremenosti, pa se njegovo predavanje pokazalo vrlo zanimljivim i aktuelnim za brojnu publiku - veče posvećeno Njegoševim antiratnim dijalogizmima ne samo da je bilo jedno od najposjećenijih, nego je poslije Krcunovićevog oficijelnog izlaganja animiralo posjetioce da svojim pitanjima i sami postanu učesnici ovog programa.

Podsjećajući da je prošlo sto sedamdeset godina otkako je sapleten “Gorski vijenac” i otkako traju traganja za presudnim značenjskim i smisaonim raspletima tog slavnog djela, Krcunović je istakao da bi otuda za pristup Njegoševom pjesničkom opusu moglo biti instruktivno pitanje koje je Teodor Adorno postavio o Hegelovoj filosofiji, prilikom obilježavanja sto dvadeset pet godina od smrti velikog mislioca.

“Tako bi umjesto uobičajenog pitanja šta Njegoš znači za savremenost, u Adorovom stilu valjalo postaviti “obrnuto” pitanje, koje onda glasi: šta savremenost znači pred Njegošem? Tako formulisano pitanje preinačuje našu ulogu od onih koji mu pristupaju samo monološki i sa varljivom komocijom povlašćene istorijske pozicije, u one koji stupaju u dijalog s Njegošem i njegovim djelom. Razlozi za obrnuto pitanje odavno su poznati - s jedne strane, “Gorski vijenac” je “fundirajući tekst” za našu kulturnu tradiciju i intelektualnu kulturu. S druge, on je klasično djelo koje je u mijeni nepovratnog istorijskog vremena sačuvalo ono svevremeno i uzorno, što utemeljuje kultrno-istorijsku svijest. To dalje znači da “Gorski vijenac” nije samo pasivni objekat tumačenja, već i svojevrsni subjekat obraćanja. S tim komunikativnim momentum on udovoljava zahtjevu za statusom klasičnosti, “da svakoj sadašnjosti nešto kaže kao da je to samo njoj rečeno” - rekao je Krcunović, ističući da je Njegoševo pjesništvo plod furioznih duhovnih opita i moćnog talenta, ali i klasičnog obrazovanja koje je sticao uglavnom kao autodidakt, i kao fanatični čitalac i zatočenik onoga što su Turci njegovog vremena zvali “dangubica” - biblioteka sa djelima klasičnih grčkih autora u ruskom predvodu.

“Jedan od tragova koje je antička književnost mogla ostaviti kod Njegoša prisutan je i u upotrebi riječi tiranija i tirjanstvo. S izuzetkom 'Luče mikrokozme', ta upadljiva, drastična riječ pomalja se u njegovoj trilogiji ukupnu trinaest puta, od toga u 'Gorskom vijencu' na četiri mjesta, a u 'Šćepanu Malom' na cijelih devet mjesta. Osim što upućuje na surovi fakticitet ličnog istorijskog iskustva pjesnika, ta starogrčka leksema upućuje i na nešto što nadrasta njenu ulogu retoričkog ornamenta u stihovima - samom upotrebom riječi tirjanstvo, koja odzvanja skoro kao spekulativni filosofski pojam, Njegoš upućuje na nešto univerzalno i impersonalno. Tirjanstvo za njega nije hronološki i geografski lokalizovani udes i incident, čiji je bio svjedok, učesnik i žrtva, niti prolazna istorijska epizoda, već opšta, svjetsko-istorijska kategorija. Ali, s tom riječi, Njegoš otvara perspektivu na grčku kulturnu tradiciju, gdje je tiranija u jednom trenutku bila knjižebni motiv, prvorazredna kulturna tema i predmet žestokih filosofskih sporova”, kazao je Krcunović.

Hrišćanski platoničar i moralni idealista, mudrac i prorok

Posebno zanimljiv dio Krcunovićevog predavanja odnosio se na važenje i status moralnih i pravnih normi. Pozivajući se na Herodotovu “Istoriju” i sofiste, u čijim se djelima nalaze klasična mjesta jednog učenja koje je postalo svojevrsna ideološka osnova tiranije, klasičnih i savremenih teorija moći, Krcunović je izložio čitavu genezu slogana “Moć čini pravo” i “Pravda je interes jačeg”, kao i naše prastare poslovice “Čija je sila, toga je i pravda”, koja vuče grčki pedigre.

“Njegoš je bio i hrišćanski platoničar i moralni idealista, mudrac i prorok, sa svojom mekom, humanom i blagorodnom dušom nije se mogao miriti sa tiranijom, i 'ljudskom nepravdom kao jednoj od najeminentnijih pojava zla u svijetu'. Za njega je najsvetija ljudska dužnost težnja za pravdom, i kao ljudska i najsvetija ona ima primat u odnosu na biološku težnju za samoodržanjem.

Zato Njegoševe antitiranske dijalogizme treba dati u formi pitanja: kako se nositi sa fenomenom tiranije koji protejski mijenja svoje oblike u svijetu iz koga iščezavaju duhovnost i etičke ideje, ideali i vrijednosti? Koja mudrost još može imati moć uvjeravanja da odvrati prijetnje neizbježnosti? Ko je onaj treći, između nejednakih strana, ako to nije Bog?

Veličina Njegoševog mislilačkog pjesništva nije samo u testamentarnom odgovorima koji su za nas svakako obavezujući, nego i u poetici testamentarnih pitanja koja pokreće i na koja podstiče njegovo djelo. Baš zbog toga Njegoš ne samo da je savremen, već je u najbitnijem savremeniji od nas samih”, istakao je Krcunović.

( Vuk Lajović )