U vječnoj sjenci velikog lidera: I 44 godine nakon Titove smrti, dometi njegove diplomatije nedostižni za države eks-Ju

Ni 44 godine od smrti predsjednika bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) Josipa Broza Tita, nekadašnje republike ne mogu dostići međunarodni položaj tadašnje zajedničke države i ostaju samo njena “blijeda sjenka”.

To su ocijenili sagovornici “Vijesti”, komentarišući Titovu skoro poluvjekovnu spoljnu politiku, period kada je, kako su kazali, Jugoslavija ostvarivala značajne uspjehe na međunarodnom planu.

Spoljnopolitički komentator Boško Jakšić kaže da je više značajnih dostignuća Brozove diplomatije.

“Uspio je da jednu relativno malu državu popne na vrh globalnih dešavanja svog vremena. Jugoslavije je bila respektovana i na Zapadu i na Istoku”, ističe Jakšić.

Dugogodišnji diplomata i lider Demosa Miodrag Lekić kazao je da, i kad se kritički vrednuje bilans ukupne Titove vladavine, postoji dosta visok konsenzus u ocjenama o jednom važnom segmentu državne politike socijalističke Jugoslavije.

“To je spoljna politika u trajanju skoro pola vijeka, period kada je druga Jugoslavija, ostvarivala značajne uspjehe na međunarodnom planu. Sasvim izvjesno, ona je uspijevala da postane i ostane nezavisna zemlja, sa zavidnom ulogom aktivnog protagoniste u međunarodnom životu. Kako u domenu bilateralne, tako i multilateralne diplomatije”, rekao je Lekić.

Tito je bio doživotni predsjednik SFRJ i Saveza komunista Jugoslavije, maršal i vrhovni komandant oružanih snaga, koji je upravljao Jugoslavijom 35 godina. Posebno je značajna njegova uloga u Drugom svjetskom ratu kada je predvodio partizanski pokret otpora, a ostao je upamćen kao komandant čiji su partizani vodili nebrojene bitke sa moćnijim protivnikom i uspjeli da, uz pomoć saveznika, pobijede nacističke snage. Tokom rata, na drugom zasjedanju AVNOJ-a u bosanskom gradu Jajcu, 29. novembra 1943. godine, postavljeni su temelji socijalističke Jugoslavije, a Tito je proglašen za maršala - najviše vojno zvanje u jugoslovenskoj vojsci.

Nakon rata, vješto je balansirao između istočnog i zapadnog bloka, izborivši neutralnu poziciju Jugoslavije, kao čelnice Pokreta nesvrstanih.

Umro je 4. maja 1980. godine u Kliničkom centru u Ljubljani. Mnogi građani bivše SFRJ i dalje obilaze njegov grob u Kući cvijeća na Dedinju, u Beogradu, gdje je prije 11 godina sahranjena i njegova supruga Jovanka.

Titovoj sahrani prisustvovalo je više od 200 istaknutih ličnosti iz cijelog svijeta, uključujući i predsjednika tadašnjeg Sovjetskog Saveza Leonida Brežnjeva, kancelara tadašnje Zapadne Njemačke Helmuta Šmita, čelnika Istočne Njemačke Eriha Honekera i tadašnju britansku premijerku Margaret Tačer...

Deset godina kasnije Jugoslavija postaje poprište građanskih ratova, nakon secesija bivših jugoslovenskih republika, prvo Slovenije, a zatim Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Danas su sve bivše republike nezavisne države, dvije su članice EU (Slovenija i Hrvatska), a ostale četiri su kandidatkinje za ulazak u EU - novu zajedničku državu.

Supersile uvažavale poziciju Jugoslavije

Lekić podsjeća da je SFRJ nepristupanjem ni NATO paktu niti Varšavskom paktu nastupala samostalo, čak i kao orginalan graditelj miroljubive koegzistencije koja će se pretvoriti u Pokret nesvrstanosti okupljajući veliki broj zemalja.

U tom pokretu Jugoslavija je imala lidersku ulogu, kako u doktrinarnom smislu, tako i organizacionom, dajući spoljnoj politici takođe i pragmatični karakter, s određenim ekonomskim benefitima, ocijenio je.

“Takav pristup je karakterisao jugoslovensku spoljnu politiku i u odnosima sa istočnim i zapadnim zemljama, u prvom redu sa Sovjetskim Savezom i SAD. Neko bi nalazio protivrečnosti u činjenici da Titova Jugoslavija faktički nije pripadala ni Istoku ni Zapadu, da bi istovremeno u ideološkom smislu bila bliža Istoku, a u ekonomskom Zapadu. Radilo se o diplomatiji kao vještini mogućeg”, kaže Lekić.

Kako je dodao, obje supersile su uvažavale poziciju Jugoslavije iskazivujući interes za saradnju sa njom.

Smatra da je blokovska podjeljenost svijeta, geopolitički i vojnostrateški položaj Jugoslavije, Titovoj državi omogućio prostor za široko diplomatsko djelovanje.

“To je sve uticalo na rast, pa i ugled diplomatske službe kao i jugoslovenskih diplomata koji su uglavnom djelovali na kompetenetan način i u skladu sa međunarodnim pravilima. To se ogledalo u mnogim fazama, počev od međunarodnog priznanja zemlje na Pariskoj konferenciji, sporazuma na Jalti, preko državnog sukoba 1948. sa Sovjetskim Savezom koji je imao dalekosežne posljedice na međunarodni položaj zemlje”, podsjetio je Lekić.

Antistaljinistički staljinizam

Tito je 1948. godine odbacio Rezoluciju Informbiroa komunističkih partija i odolijevao snažnom pritisku lidera SSSR-a Josifa Staljina. Time je počela javna faza sukoba Komunističke partije Jugoslavije i komunističkog pokreta kojim dominira Moskva. Posljedica sukoba Tito-Staljin, na unutrašnjem planu, bilo je pokretanje niza represivnih mjera, čiji je vrhunac bio otvaranje logora na Golom otoku, gdje su komunističke vlasti zatvarale dojučerašnje partijske drugove, čak i samo zbog sumnje u nelojalnost partijskoj politici prema Sovjetskom savezu...

Jakšić navodi da je Tito vješto iskoristio rascjep sa Staljinom i od tada je majstorski igrao na klackalici Hladnog rata.

“Vizionarski je prepoznao šansu i mudro je iskoristio. Projekat neutralnih zemalja, kasnije nesvrstanih, lansirao je Tita u orbitu svijeta. U poređenju sa očevima osnivačima Pokreta - premijerom Indije, predsjednicima Egipta, Indonezije i Gane - on se nametnuo kao lider, što je Jugoslaviji obezbijedilo poziciju koja je, objektivno, na globalnom nivou bila nesrazmjerna veličini i potencijalima zemlje”, kazao je.

Lekić ističe da se veoma uspješno poglavlje jugoslovenske diplomatije odnosi na aktivnosti u međunarodnim organizacijama, posebno u sistemu Ujedinjenih nacija (UN) koje su imale ulogu održavanja međunarodnog mira i bezbjednosti.

Jugoslavija je jedna od zemlja osnivača UN, potpisnica njene Povelje koja sadrže bazične principe svjetskog poretka i međunarodno prava.

Lekić ukazuje, ipak, da je ukupno uspješna spoljna politika i diplomatski rezultati Titovog perioda imala i svoju drugu stranu, zato nijedan period istorije ne treba glorifikovati.

“Bez sumnje hrabar, riskantan i progresivan spoljnopolitički potez otpora hegemonističkim pretenzijama staljinističkog Sovjetskog Saveza je na unutrašnjem planu pratilo upravo korišćenje staljinističkih metoda progona i mučenja ljudi na Golom otoku, tom zapravo jugoslovenskom gulagu na Jadranu. Što je sve uticalo na ponekad ocjenu jugoslovenskog sistema kao ‘antistaljinističkog staljinizma’”, kaže Lekić.

Ističe da se domaći kult ličnosti ispoljavao i na međunarodnoj sceni. Tako su, kako je naveo, trajali i tzv. Titovi putevi mira, pa je jedno pompezno putovanje brodom 1961. prilikom posjete afričkim zemljama trajalo 72 dana.

“Dok je brod ‘Galeb’ s izabranom svitom plovio morima mira i pravde u domaćem zatvoru se nalazio bivši istaknuti komunistički revolucionar (Milovan Đilas) koji je opisao deformacije nastajanja nove klase u knjizi istoimenog naslova. Međutim, ni određene deformacije društva iz perioda koji opisujemo ne mogu umanjiti značaj jugoslovenske diplomatije, koja je objektivno imala i svoje visoke domete. Priznate na međunarodnom planu”, kazao je Lekić.

“Lider regiona” - maksimum današnjih političara

Govoreći o ugledu bivših jugoslovenskih republika, Lekić navodi da je daleko snažniji bio međunarodni položaj i ugled tadašnje Jugoslavije od njenih sukcesora.

“Naime, u jednom ne baš kratkom periodu, novostvorene države, nastale kao sukcesori Jugoslavije, bile su, ipak, ne sve u istoj mjeri, generatori međunarodnih problema i nestabilnosti. Nerijetko se čuje ocjena da dio novih zemalja ima status, u svakom slučaju izgled, protektoratskih tvorevina, u svakom slučaju ni nalik na jednu nekada snažnu državu s konstuktivnim djelovanjem na širem međunarodnom prostoru”, kazao je.

Smatra da podsjećanje pa i izučavanje spoljne politike nekadašnje Jugoslavije bi moglo biti ne samo zanimljiva lektira za čitanje, već i učenje koje može pomoći pred mnogim iskušenima u vremenu novih svjetskih vrtloga i riskantnih igara moći i nemoći.

Prema riječima Jakšića, kada se završio Drugi svjetski rat, Broz je shvatio da među partizanima koji su došli na vlast ima veoma malo onih koji bi mogli da se bave diplomatijom.

“Prihvatio je kompromisna rješenja i za ambasadore slao ljude od znanja i ugleda koji nisu bili članovi KPJ. Otvorio je posebne škole i relativno brzo dobio solidne profesionalce. Diplomatija je koliko umjetnost, toliko i zanat. Danas se na važna mjesta po svijetu šalju ljudi kojima je ključna kvalifikacija lojalnost vođi i vladajućoj stranci. Mnogo bi toga moglo da se nauči iz Brozovih vremena, ali iskustva ‘crvene bande’ olako su i nepromišljeno odbačena”, smatra Jakšić.

Ukazuje, ipak, da se globalna scena dramatično promijenila, pa kaže da vjeruje da ni ondašnja Jugoslavija u savremenom svijetu ne bi imala reputaciju iz Brozovih vremena.

“Što samo znači da su sve država stvorene raspadom blijeda senka ugleda ex-Yu. Parcijalizovane, sve one su danas periferni igrači evropske scene. O globalnoj moći je jednostavno nemoguće govoriti. Tito se izborio za učešće u liderstvu svijeta. Maksimum koji mogu da ostvare političari zapadnog Balkana je da tvrde da su lideri regiona”, istakao je.

Država je jaka onoliko koliko ima saveznika

Miodrag Lekić smatra da je neka zemlja jaka onoliko koliko ima saveznika. I tu je Titova Jugoslavija stajala dobro.

“Što joj sve nije smetalo da se opredeljuje za vrlo individualne, smjele i riskantne spoljnopolitičke poteze. Recimo, potpisivanje saveza sa Turskom i Grčkom, članicama NATO-a, u Ankari 1953. čime se Jugoslavija faktički našla pod kišobranom NATO pakta. Ili godinu prije, 1952. dakle u vremenu otvaranja prema Zapadu, Jugoslavija je prekinula diplomatske odnose sa uvijek uticajnim Vatikanom”, podsjeća Lekić.

Takođe, kako dodaje, Jugoslavija je 1967. prekinula sve odnose sa Izraelom, vodeći i jaku političku propagandu protiv “cionističke države” na Bliskom istoku.

Kad Koča ćaska s predsjednikom SAD do duboko u noć

Jakšić se prisjeća kako je, kao dopisnik “Politike”, u junu 1979. pratio samit Karter-Brežnjev u Beču.

Nekadašnji sovjetski lider Leonid Brežnjev je, tokom osamnaestogodišnje vladavine (od 1964. do 1982) vodio politiku intenzivnog dogovaranja sa SAD, u okviru takozvanog detanta - otopljavanja. Sa tri američka predsjednika, sreo se pet puta na samitima. Na samitu u Beču sa Džimijem Karterom je potpisan ugovor o smanjenju broja lansirnih uređaja za strateške rakete, kao i ugovor o zabrani razmještanja atomskog oružja u kosmosu.

“Američki predsjednik je poslije susreta sa sovjetskim liderom posalo poruke na četiri adrese najbližih saveznika - plus Titu. Može li iko danas da zamisli scenu kako njegov šef diplomatije do duboko u noć ćaska sa predsjednikom SAD, kao što je to bio slučaj sa Kočom Popovićem?”, ističe Jakšić.

( Biljana Matijašević )