Kina ne zaboravlja "poniženja"

U selu Buđanovci nadomak Beograda, ljudi su godinama pričali o kineskim timovima koji su stigli na to područje nakon obaranja američkog "nevidljivog" aviona F-117 u martu 1999. nudeći da kupe djelove olupine koje su mještani uzeli kao suvenire.

Nije poznato koliko tačno djelova olupine su uspjeli da spasu - veliki djelovi se čuvaju u muzeju vazduhoplovstva u Beogradu. Zoltan Dani, komandant raketne brigade koja je oborila avion, sada pekar nakon kratke političke karijere, kaže da i dalje ima djelove u svojoj garaži.

U posljednje tri godine, međutim, na kineskim društvenim mrežama počele su da se pojavljuju spekulacije koje vjerovatno podržava vlada, a koje povezuju operaciju spasavanja sa američkim bombardovanjem kineske ambasade u Beogradu manje od dva mjeseca kasnije, 7. maja 1999.

Kineske vlasti nikada nisu prihvatile američke argumente da je bombardovanje bilo nesrećan slučaj i posljednjih godina kineski mediji izvještavaju o godišnjici i poručuju da to nikada ne treba zaboraviti.

Kineski predsjednik Si Đinping je ove sedmice iskoristio 25. godišnjicu tog napada, u kojem je poginulo troje kineskih državljana koji su navodno radili kao novinari unutar zgrade, kao jednu od ključnih tačaka svojih državnih posjeta Evropi.

Si je u članku za srpske novine govorio o odnosu između Pekinga i Beograda koji jača jer je oblikovan "krvlju i vatrom" tokom napada.

To je bio podsjetnik da Peking sebe vidi u sukobu sa Vašingtonom koji definiše eru i nije uvijek bez krvi, signalizujući takođe nade Pekinga da što manje evropskih država stane na stranu SAD-a. Pogotovo u Srbiji, i kineski i srpski zvaničnici su govorili o suprotstavljaju američkoj hegemoniji.

Međutim, uprkos tome što je organizovao putovanje za godišnjicu, kineski lider je izbjegao posjetu mjestu napada ove sedmice. List "South China Morning Post" je ocijenio da Peking želi da izbjegne da previše otuđi SAD.

Sijeva turneja, koja je počela posjetom Francuskoj prije nego što je svratio u Srbiju i Mađarsku, predstavlja njegovo najznačajnije diplomatsko putovanje od sastanka sa predsjednikom SAD-a Džoom Bajdenom u Kaliforniji u novembru.

Mađarski premijer Viktor Orban već je najbliži prijatelj Kine unutar Evropske unije, dok je Peking još bliži srpskom lideru Aleksandru Vučiću. Obojica takođe imaju odvojene odnose sa Kremljom.

Srbiji se dodvoravaju Moskva, Peking i EU, kao i Francuska, koja joj prodaje nove borbene avione - ali ona takođe ima dugoročan sukob sa Zapadom oko Kosova i takođe pokušava da se odupre uticaju Zapada u drugim balkanskim državama.

Iako se ti odnosi neprekidno razvijaju, napori Pekinga da stvori podjele unutar Zapada nikako nisu novina, kako nezavisno, tako i u saradnji sa Rusima.

Kada su SAD 1958. godine prijetile upotrebom atomske bombe kako bi odvratile Mao Cedunga od invazije na udaljena tajvanska ostrva, dok su takođe radile na odvraćanju sovjetske akcije protiv Zapadnog Berlina, tadašnji državni sekretar SAD-a Džon Foster Dals je rekao britanskom premijeru Haroldu Mekmilanu da vjeruje da Moskva i Peking kuju zavjeru da preopterete zapadne snage i razdvoje SAD od Evrope.

Tokom naredne dvije decenije, SAD su bile te koje su uspješno pomogle da se Peking odvoji od Moskve - iako su i Rusija i Kina takođe učinile mnogo toga da to postignu same. U novije vrijeme, Putin i Si su ponovo našli zajednički jezik protiveći se Zapadu - ako išta, ruski domaći mediji su agresivnije ispratili godišnjicu bombardovanja nego mediji u Kini.

Pokušaji Zapada da odvoji Kinu od Rusije ponovo su u punom zamahu - ali i Njemačka i Francuska istovremeno intenzivno rade na tome da održe otvorene odnose s Pekingom.

Kompleksna dinamika

To stvara složen preklapajući raspon dinamike. Prilikom posjete Pekingu u septembru 2022. godine, njemački kancelar Olaf Šolc je koordinisao sa Bajednovom administracijom kako bi kineska osuda potencijalne upotrebe nuklearnog oružja u Ukrajini bila preduslov sastanka, primoravajući Kremlj da bar privremeno povuče apokaliptična atomska upozorenja.

Međutim, druga posjeta njemačkog lidera Pekingu prošlog mjeseca naišla je na kritike u Evropi i SAD jer je bila previše pomirljiva, dijelom zbog utiska da Šolc pokušava da ublaži nelagodu Kine zbog strategije Njemačke prema toj državi objavljene krajem prošle godine.

U toj strategiji je sadržana šira zabrinutost Evrope i Zapada zbog kineskog jeftinog izvoza, uključujući električne automobile, kao i industrijske špijunaže i hakovanja osjetljivih komercijalnih i drugih informacija.

Kada je Si posjetio Francusku ove sedmice, predsjednica Evropske komisije Ursula fon der Lajen rekla je da Evropa treba da učini više da se suoči sa Kinom po nekoliko pitanja, upozoravajući da će u suprotnom Evropska unija biti spremna da "u potpunosti upotrijebi" trgovinske sankcije koje ima na raspolaganju kako bi se osiguralo da konkurencija ostane fer.

Francuski predsjednik Emanuel Makron je koristio blažu retoriku tražeći uravnoteženiji trgovinski odnos, takođe koristeći Sijevu posjetu da pogura svoju viziju strateški nezavisne Evrope koja ne zavisi ni od Vašingtona ni od Pekinga.

Međutim, takođe je izvršio pritisak na Kinu da smanji nesmrtonosnu podršku Moskvi za rat u Ukrajini, tvrdeći da je opstanak vlade u Kijevu od vitalnog značaja za ostatak Evrope.

Sama činjenica da su ovi razgovori vođeni uglavnom bez mnogo pominjanja SAD, za Peking će vjerovatno djelovati kao pobjeda. Nedavni direktni razgovori SAD-Kina imali su prizvuk nekih od najžešćih konfrontacija Hladnog rata. Kada je američki državni sekretar Entoni Blinken napustio Peking nakon posljednje posjete, nijedan kineski zvaničnik nije bio na aerodromu da ga isprati.

Novija istorija

Posljednji bilateralni sastanak između Sija i Bajdena u Kaliforniji bio je srdačan, ali je istakao ozbiljnost podjela, pri čemu Si nije odustao od posvećenosti Pekinga "ponovnom ujedinjenju" sa Tajvanom, i silom ako je potrebno.

Američki zvaničnici su više puta objavili da je Si naredio svojoj vojsci da bude spremna da napadne Tajvan do 2027. godine, i rade na odvraćanju toga.

Za Peking, vrijednost isticanja američkog bombardovanja ambasade u Beogradu prije 25 godina ima višeslojne razloge, ali glavna Sijeva publika je najvjerovatnije domaća. Od 2021. godine, kineski blogeri sugerišu da je američki napad izveden naročito da bi uništio djelove nevidljivog aviona koji se nalazio u njenom podrumu. Kineski cenzori nisu uklonili te navode.

Kakva god da je istina, takve priče podupiru narativ Pekinga o kontinuiranom sukobu, u kojem će Kina ponekad biti primorana da preuzme značajne rizike protiv SAD.

Događaji iz 1999. godine odigrali su se samo tri godine nakon poniženja Pekinga u tzv. "Trećoj krizi na Tajvanskom moreuzu", u kojoj je predsjednik SAD Bil Klinton poslao dvije američke grupe nosača aviona u vode oko ostrva kako bi blokirao kineske napore da zastraše birače na prvim slobodnim predsjedničkim izborima na Tajvanu.

Za neke u Kini, napad 1999. godine, koji je izveo nevidljivi bombarder B2 koji je mogao puno bolje izbjeći radar u poređenju sa starijim F-117 koji je oboren nekoliko sedmica ranije - doživljen je kao još jedna američka demonstracija sile sa ciljem da podsjeti Peking na svoje kapacitete. Američki zvaničnici odbacuju takve sugestije.

Prisustvo Sija i retorika da se nikad ne zaboravi zajedničko stradanje Srba i Kineza tokom rata na Kosovu takođe dobro prolazi u Srbiji - i u Rusiji, koja se osjećala poniženo akcijama predvođenim SAD na Balkanu.

U širem svijetu, to je još jedan podsjetnik na i dalje često nepopularnu eru međunarodnih intervencija na čelu sa SAD, većim dijelom bez odobrenja Ujedinjenih nacija.

Na kraju, to se uklapa u evropske, a posebno francuske, zabrinutosti oko samog udara.

Neposredno nakon što je završen rat na Kosovu, francuski zvaničnici su glasno negodovali zbog toga što su napad jednostrano planirale SAD umjesto da se sprovodi kroz NATO proces odabira ciljeva koji bi možda omogućio Francuskoj i drugim državama da ulože primedbe.

To je podstaklo dugotrajne zabrinutosti u Parizu zbog američke dominacije u NATO-u i široj zapadnoj strategiji, kao i jednako dugotrajnu američku zabrinutost zbog curenja obavještajnih podataka iz Francuske i drugih saveznika.

Za mnoge u SAD, ta jedna meta u Beogradu sada možda djeluje kao drevna istorija, slučajna greška sa malo šireg značaja. Za Kinu, to je još jedan prestup za duže od vijeka "poniženja" od strane Zapada, za koji aktuelna vlada u Pekingu, a posebno Si, i dalje šalju signal da se nadaju da će dramatično preokrenuti.

Autor je kolumnista agencije Rojters

Prevod: A.Š.

( Piter Eps )