Sjećanje na Radoja Pajovića: Naučnik koji nije mijenjao strane
Posebno su dragocjeni njegovi tekstovi o Trinaestojulskom ustanku kao predmetu nauke i umjetnosti i uopšte o Drugom svjetskom ratu
Nedavno je u Danilovgradu, u organizaciji Matice crnogorske i Saveza udruženja boraca NOR-a i antifašista Crne Gore, upriličeno veče sjećanja na akademika dr Radoja Pajovića.
Sa Radojem sam se upoznao krajem 1989. godine kada sam počeo da radim u Istorijskom institutu Crne Gore kao rukovodilac Biblioteke te ustanove. Vrlo brzo sam stekao njegovo povjerenje i bio počastvovan njegovim prijateljstvom i uvažavanjem. I tako je to ostalo sve dok je zakoračio u vječnost a na neki način nastavilo se i dalje.
Za Radoja, iako je bio stariji znatno od mene, vežu me brojne i lijepe uspomene i sjećanja, za njega čovjeka i naučnika, a u njegovom slučaju to se podudaralo. Skoro svakoga jutra u njegovom kabinetu, koji je dijelio sa dr Božidarom Šekularcem, bio sam na kafi i rakiji i lijepom razgovoru. A on je kao rijetko ko znao da priča zanimljivo i mudro, odmjereno i poučno, sa puno narodnih izreka i latinskih sentenci, primjera iz života i ličnoga iskustva, literature, iz priča drugih ljudi.
Kod njega se dolazilo s voljom i oduševljenjem. Bila je privilegija biti u njegovom društvu. A on je zračio ličnošću, znanjem i ljudskošću. U njegovom kabinetu se raspravljalo o mnogim temama i pitanjima kako crnogorske prošlosti tako i savremenosti, o Crnoj Gori kroz istoriju, njenoj sudbini, crnogorskom nacionalnom i državnom pitanju i identitetu, o autohtonom porijeklu Crnogoraca, njihovom životu i običajima, ali i o tekućim pitanjima svakodnevnog običnog života. Početkom devedesetih godina prošlog vijeka, uoči i nakon AB revolucije i raspada zajedničke jugoslovenske države, došlo je do ideološko-političkog diferenciranja i na Institutu pa su sve oni koji su bili bliski sa njim stigmatizovani “da su iz Radojeve škole”.
U to vrijeme on se priključio opštecrnogorskom pokretu koji su predvodili Liberalni savezi Crne Gore i Socijaldemokratska partija i bio je vrlo angažovan, ne potirući svoju individualnost, uz kritički duh naučnika i čovjeka, patriote i borca za nezavisnost Crne Gore i njenu evropsku budućnost, uz strepnju pred budućim izazovima.
Ostala su mi za tri decenije druženja i prijateljstva sjećanja i brojne uspomene, anegdote i iznad svega njegov upečatljivi lik i stameni karakter. On je negdje napisao da su istoričari Risto Dragićević i Branko Pavićević bili mjera crnogorske istoriografije, prevashodno po odnosu prema Crnoj Gori i istorijskoj istini.
To se danas s ove distance, kada je posrijedi prevrednovanje i revizija istorije, može itekako reći i za njega, da je i moralna i naučna mjera, a ne dogmatska kako mu njegovi neistomišljenici pripisuju, prevashodno revizionisti istorije i naučne istine o prošlosti Crne Gore.
Videći da sam zabrinut zbog tekućih dešavanja i tendencije revizionizma i u nauci i u politici, životu uopšte, često mi je govorio: “Mašane, ne brini! Sve je to kratkog vijeka. Dokumenta govore! Ona ne daju da se prošlost baš tako lako mijenja. Ostala su svjedočanstva koja je nemoguće zaobići ili potrijeti”…
Ostale su i knjige i drugi radovi, pa i njegovi, koji su izdržali probu vremena i novih saznanja.
Tu su prije svega njegove knjige Kontrarevolucija u Crnoj Gori: četnički i federalistički pokret (1941-1945) u dva izdanja i monografija o četničkom vojvodi, komandantu četničkih odreda Pavlu Đurišiću, takođe u dva izdanja. Drugo izdanje je prošireno i dopunjeno i zaslužuje poseban osvrt i naučni pristup.
Istina, Radojev opus pored knjiga i obimnih separata, koji predstavljaju ozbiljne studije na određene teme, čini i veliki broj članaka, feljtona, rasprava, polemika i drugih tekstova u časopisima, novinama i drugim periodičnim publikacijama.
Njegova bibliografija od preko 760 bibliografskih jedinica obuhvata skoro detaljan popis svega što je pisao i na čemu je bio angažovan, što je pisao o drugima raznim povodima i u raznim prilikama, o njihovim knjigama, ali i drugi o njemu o njegovom knjigama i drugim radovima, a koju je vrlo stručno, predano i odgovorno uradila Nada Drašković, bibliotekarka Nacionalne biblioteke “Đurđe Crnojević” sa Cetinja - daje jasan pregled i izoštrenu sliku Radojevog ukupnog opusa, njegovog višedecenijskog rada i interesovanja.
Ovom prilikom bilo bi vrlo pretenciozno pobrojati sve teme kojima se bavio u toku svoga višedecenijskog naučnog rada od 1969. do 2019. godine, kao i njegove važnije naučne tekstove i stručno-naučni angažman kao uglednog crnogorskog i jugoslovenskog istoričara i intelektualca.
Kao posebni otisci ili obimniji radovi i manje studije, koje se odnose na međuratno i poratno vrijeme, u prošlom XX vijeku, izdvajaju se oni koji se odnose na aktivnosti Narodnog fronta u Crnoj Gori 1935-1936, na italijansku okupaciju Crne Gore, četnički pokret i četničke vođe, njihovu saradnju sa italijanskim i njemačkim okupatorom, na njihov pohod na Neretvu 1943. godine, na djelovanja federalista Krsta Popovića i njegovog pokreta u Drugom svjetskom ratu, doprinosu Josipa Broza Tita razvitku NOP-a u Crnoj Gori 1941-1942, te pored drugih tema, na uzroke raspada Jugoslavije itd.
Pored svojih autorskih knjiga Radoje je bio koautor na knjigama koje se odnose na NOB, na istorijat Podgorice, a radio je i na udžbeniku za IV razred gimnazije.
Preko 130 bibliografskih jedinica svjedoče o njegovom radu klao priređivača, urednika, recenzenta ili člana redakcija značajnih projekata i knjiga koji se odnose na vrijeme predratno i ratno, na istoriju radničkog pokreta i KPJ i Crne Gore, učešću žena u NOR-u, na crnogorske udarne brigade, na tomove dokumenata centralnih organa KPJ, NOR i revoluciju 1941-1945 (u preko 20 tomova). Tu su i zbornici sa naučnih skupova. Posebno su dragocjeni njegovi tekstovi o Trinaestojulskom ustanku kao predmetu nauke i umjetnosti i uopšte o Drugom svjetskom ratu, kao i mišljenje o knjigama drugih autora koja tim izdanjima daju dodatnu naučnu vrijednost.
Dr Radoje Pajović je pisao predgovore, pogotovo za vrijedna izdanja drugih istoričara i istraživača, geografa i publicista, objektivno, kritički i odmjereno.
Posebno mjesto i značaj u okviru Radojevog naučnog opusa imaju njegovi članci, rasprave, studije i prikazi publikovani u periodičnim publikacijama, časopisima i novinama, zbornicima radova i knjigama drugih autora. Svi se oni odnose na vrijeme Drugog svjetskog rata, ali ima i tekstova koji se bave i ranijom prošlošću Crne Gore koju je on izuzetno dobro poznavao. Nezahvalno bi bilo samo neke izdvojiti, a takvih tekstova je preko 360, koji bi zasluživali da se nađu zajedno, u jednim koricama, u jednom ili dva toma, što bi bio povod na novo podsjećanje na ovoga velikana crnogorske i jugoslovenske istoriografije. Posebnu pažnju zaslužuju njegovi feljtoni publikovani u velikom broju nastavaka (na primjer o Trinaestojulskom ustanku, o Pavlu Đurišiću itd.)
Iz razuđenog tematskog okvira dr Radoja Pajovića pažnju privlače njegovi tekstovi o pojedinim značajnim i znamenitim ličnostima (Veljku Vlahoviću, Blažu Jovanoviću, Branku Pavićeviću, Vidoju Žarkoviću, Branislavu Batu Kovačeviću, Stanku Perunoviću i drugim).
Zamašan dio Radojeve bibliografije zauzima literatura o njemu i njegovom naučnom djelu od 1963. do 2020. godine, kada je u Nikšiću organizovan Omaž njemu posvećen, sa kojega je publikovan Zbornik radova, koji iznova osvjetljava i njegovu ličnost i njegovo djelo.
O Radoju i njegovom naučnom radu, njegovim knjigama ili onima u kojima je on učestvovao kao koautor, priređivač ili u nekom drugom svojstvu pisali su poznati crnogorski i jugoslovensku istoričari, publicisti, novinari, leksikografi, književnici i drugi intelektualci.
Navođen je njegov stav da je “antifašizam zaloga budućnosti”, da Podgorička skupština (1918) nije bila ni legalna, ni legitimna. Isticano je da je dr Radoje Pajović naučnik koji nije mijenjao strane, koji je ostao dosljedan svojim uvjerenjima, da je bio pouzdani hroničar i tumač Drugog svjetskog rata, analitičar i tumač istorijskih kontroverzi, da je bio posvećenik istorijske istine, borac za nezavisnu Crnu Goru i afirmaciju i očuvanje crnogorskog nacionalnog, kulturnog i duhovnog identiteta, čovjek koji je svoje ime i djelo priložio na oltar istine, da su njegovo ime i djelo veliko moralno i naučno zavještanje, kao i to da je njegovo naučno djelo “u funkciji dekonstrukcije istorijskog revizionizma”, da je bio veliki patriota i pobornik crnogorske ideje, vitez u odbrani od velikosrpske negacije i asimilacije i nadasve istoričar i čovjek koji je pokazao kako se brani činjenicama i argumentima. U tome duhu Rajko Cerović je zapisao: “Kad je stamenom Radoju Pajoviću, malo stidljivo traženo od njegovog beogradskog mentora, da izbaci iz svoga doktorata tvrdnje da je četnički crnogorski pokret uvezen iz Srbije, Pajović je to energično odbio, ali koliko je u sličnim prilikama bilo Pajovića?”
Svjedok sam da mu je nuđena zamašna nadoknada da napravi afirmativnu knjigu o Pavlu Đurišiću, što je on s indignacijom i prezrenjem odbio. Govorio mi je da je Pavle jedna od tragičnijih ličnosti novije crnogorske istorije, ali njegovu izdaju i odgovornost za zločine ne može nikakav sud abolirati. Čak se zanosio mišlju da napiše dramu o njemu.
Ne može se uprkos dokumentima! Tako smo na kraju stigli do Radojeve druge knjige, drugog izdanja o kontroverznom, četničkom vojvodi Pavlu Đurišiću, koja zaslužuje da se ponovo publikuje pošto smo svjedoci da se i u Crnoj Gori u posljednje vrijeme određeni događaji, ličnosti i pojave relativizuju, što je izvan istorijske istine i istorijske nauke.
Zato ova knjiga, kao i Kontrarevolucija u Crnoj Gori, i cijeli opus Radoja Pajovića zaslužuje novo iščitavanje, pošto u današnje vrijeme u Crnoj Gori nema, pa ni na jugoslovenskom prostoru, istoričara koji se sa takvim znanjem, naučnim i intelektualnim poštenjem bavi istorijom Drugog svjetskog rata i odolijeva navali krivotvorenja i revizionizma, kao što je to činio dr Radoje Pajović.
Neko je dobro rekao: “Samo je jedan Radoje Pajović!” I zaista jeste!
To se sada i te kako vidi!
( Marijan Mašo Miljić )