Leksikon crnogorskih vladarki dr Božidara Šekularca: Prilog ženskom panteonu Crne Gore

(Crnogorske vladarke, plemkinje i princeze, dr Božidar Šekularac, Matica crnogorska, 2024.)

Privilegija je predstaviti novo, rijetko, naučno i kulturno vrijedno izdanje Matice crnogorske “Crnogorske vladarke, plemkinje i princeze”, autora dr Božidara Šekularca, istoričara i vrsnog poznavaoca crnogorske prošlosti, svih njenih kulturnih slojeva od najstarijih vremena do savremenog doba.

Riječ je o knjizi koja je dugo nastajala i nastala poslije tri njegove kapitalne monografije o crnogorskim dinastijama - Vojislavljevićima, Balšićima i Crnojevićima i velikog broja publikovanih tekstova iz crnogorske kulturne povjesnice i priređene građe i izvora, kao i velikog broja knjiga koje se odnose na dalju i bližu prošlost Crne Gore. Dr Božidar Šekularac je jedan od doajena crnogorske istoriografije, čija personalna bibliografija iznosi preko 2000 bibliografskih jedinica, a naučna 34 knjige i preko 400 naučnih radova i drugih priloga u časopisima i drugim periodičnim publikacijama.

Međutim, i pored velikog iskustva, akumuliranog znanja i pedesetogodišnjeg naučno-istraživačkog rada bilo je vraški teško sastaviti ovu knjigu, pod zvučnim i originalnim naslovom “Crnogorske vladarke, plemkinje i princeze”, koji je i ključ za njen sadržaj i istoriografsko promišljanje. Ona obuhvata znamenite ženske ličnosti iz istorije Crne Gore, u rasponu od skoro hiljadu godina, od knjeginje/kraljice Kosare, supruge kneza/kralja Sv. Vladimira Dukljanskog do crnogorske princeze Ksenije Petrović Njegoš.

Crnogorska istoriografija i ona koja se izvan Crne Gore bavi njenom istorijom može se, uslovno rečeno, nazvati muškom, jer je pažnja poklanjana vladarima, dok su vladarke i suvladarke, a nadasve princeze sa vladajućih dvorova, ostajale u njihovoj sijenci, često zapostavljene i zaboravljene.

Ova knjiga dr Božidara Šekularca je prva u kojoj su one personalizovane i na jednom mjestu naučno obrađene. U njoj su date biografije, zavisno od istorijskih izvora, za 32 znamenite ličnosti žena crnogorske istorije: vladarki, plemkinja i princeza. Njome su obuhvaćene četiri vladarke - suvladarke iz dukljanskog perioda crnogorske prošlosti: Kosara supruga Sv. Vladimira Dukljanskog, Neda Vojislavljević, supruga kneza Vojislava, kraljica Jakvinta, supruga kralja Bodina i Desislava, supruga kneza Mihaila, posljednjeg dukljanskog vladara iz dinastije Vojislavljevića.

Iz dinastije Balšić autor je dao životopise šest vladajućih žena: Jelene Komnine Balšić, supruge Balše Balšića, ćerke despota Jovana Komnina, Teodore Balšić, druge supruge gospodara zetskog Đurđa Balšića; Ruđina je bila ćerka Balše II Balšića, a Jevdokija, srednja ćerka Đurđa I Balšića. Olivera je bila supruga Đurđa I Balšića, i ćerka kralja Vukašina, a Jelena Balšić, supruga gospodara Zete Đurđa II Stracimirovića Balšića, ćerka srpskog kneza Lazara i sestra despota Stefana Lazarevića, majka Balše III, kasnijeg gospodara Zete, koji je pod njenim uticajem prihvatio pravoslavlje u Zeti. Njena unuka Jelena bila je udata za hercegovačkog vojvodu Stjepana Vukčića Kosaču.

Iz vremena vladanja dinastije Crnojević u knjizi su date biografije: Marije-Mare, supruge Stefana Crnojevića (Stefanice), sestre čuvenog Skenderbega i ćerke Ivana Kastriote. Princeza Ana Crnojević, ćerka Ivana Crnojevića, bila je udata za vlaškog vojvodu Radula. Mara Crnojević je bila druga supruga Ivana Crnojevića, a ćerka Stefana Vukčića Kosače (od 1469).

Takođe, autor je naveo i nekoliko princeza iz ove dinastije, ali nije, u nedostatku istorijskih podataka mogao sačiniti njihove životopise: Anđelinu, sestru Ivana Crnojevića, udatu za Kotoranina Đorđa Bizantija. Ivanov brat Đurađ bio je oženjen Vojislavom, ćerkom Leke Dukađina; dvije Ivanove ćerke su bile udate u Kotoru za poznate vlasteline; pominje se i žena Radiča Crnojevića Jelena i još nekoliko princeza čija su imena ostala nepoznata. Posebno mjesto je dato supruzi Đurđa Crnojevića Jelisaveti (Elizabeti), ćerki mletačkog patricija Antonija Eriko.

Mimo dinastičkog lanca predstavljene su i personalizovane i četiri znamenite Crnogorke: Blažena Ozana Kotorska, rođena u Lješanskoj nahiji, u selu Releza kao Katarina Kosić, dominikanska djevica i svetica iz 16. vijeka, koja je imala svoj kult u Kotoru, a beatifikovana 1928. godine. Vidosava Balević iz Bratonožića, bila je turska sultanija i carica u doba sultana Muhameda IV (1670-1676), sestra bratonoškog vojvode Peja Stanojeva Balevića, koju su Turci oteli dok je čuvala stado i odveli u Carigrad, u carski harem, poznatu po svojoj ljepoti i uticaju na osmanskog suverena.

Katarina-Bela Radonjić iz poznate crnogorske guvernadurske kuće, sestra guvernadura Stana Radonjića a tetka najpoznatijeg Jovana Radonjića, prva žena autor istorije Crne Gore, pod naslovom “Kratki opis o Zeti i Crnoj Gori” (1774), u rukopisu, prevedene sa ruskoslovenskog i publikovane mnogo godina kasnije kod izdavačke kuće CID, u prevodu (1998) dr Božidara Šekularca. Njoj je dato posebno mjesto u knjizi.

Ana Marija Marović, rođena u Dobroti 1815. je takođe svetica i spada u znamenite ličnosti Boke Kotorske i Crne Gore, književnica, slikarka, prva pjesnikinja crnogorskog porijekla.

U knjizi “Crnogorske vladarke, plemkinje i princeze” najviše je žena iz dinastije Petrović-Njegoš - ukupno njih 13: Darinka Petrović-Njegoš (1838-1892), supruga knjaza Danila, od roda Kvekića iz Herceg Novog, ćerka tršćanskog trgovca Marka Kvekića. Riječ je o vrlo obrazovanoj ličnosti koja je uz reforme svoga muža unosila brojne novine, evropske manire i druge promjene na cetinjskom dvoru kao vladarka i žena.

Milena Petrović Njegoš je posljednja crnogorske kraljica, supruga knjaza/kralja Nikole (1847-1923), rodom od Vukotića sa Čeva, ćerka vojvode Petra i unuka Stevana Petrova. Sa knjazom/kraljem Nikolom je imala 12 djece - tri sina i devet kćeri, devet princeza crnogorskih. A svaka je priča za sebe. Zorka Petrović-Karađorđević (1864-1890), udata za Petra Karađorđevića, kasnijeg kralja Srbije i majka kralja KSHS - Jugoslavije, Aleksandra. Milica Petrović-Njegoš bila je udata za ruskog velikog kneza Petra Nikolajeviča Romanova, vrlo obrazovana, znalac više jezika. Anastazija Stane Petrović-Njegoš je treća kćerka kralja Nikole i kraljice Milene (1867-1935), udata za “njegovo carsko Visočanstvo knjaza Đorđa Romanovskog”, vojvodu od Lajhtenberga, a potom za velikog kneza Nikolaja Nikolajeviča Romanova.

Marija Petrović-Njegoš je četvrta ćerka kralja Nikole i kraljice Milene. Školovala se takođe u Petrogradu. Umrla je vrlo mlada sa 16 godina (1869-1885). Jelena Petrović Njegoš - Jelena Savojska je znamenita crnogorska princeza, a italijanska kraljica. O njoj se dosta zna (1872-1952), udata za italijanskog kralja Vitorija Emanuela (24. X 1900). Ana Petrović Njegoš je sedmo dijete knjaza Nikole i knjeginje Milene (1874-1971). Udala se 1897. za princa Franca Jozefa Batenberga. Ksenija Petrović Njegoš, crnogorska Antigona, rođena je na Cetinju 1881, kao deseto dijete i osma ćerka svojih roditelja. Bila je velika uzdanica svome ocu. Vrlo lijepa, talentovana, odlučna, hrabra, snažnog duha, dostojanstvena, stub svoje porodice i dinastije u egzilu, čuvar časti svoje porodice i domovine Crne Gore. Umrla je nakon 44 godine egzila, u Parizu, u siromaštvu, u 80. godini života.

Vera Petrović Njegoš je 11. dijete kralja Nikole i kraljice Milene (rođena 1887-1927), umrla je u Antibu, u izgnanstvu. Kao crnogorska Ismena, bila je tiha i povučena, bavila se slikarstvom. Posljednje godine života provela je sa sestrom Ksenijom.

Juta - Milica Petrović Njegoš bila je supruga prestolonasljednika knjaza Danila, princeza iz njemačke knjaževske kuće Maklenburga Strelica.

Dijelila je na kraju tragičnu sudbinu cijele dinastije i porodice. Pokazala se kao heroina, ostavila je neizbrisiv trag u Crnoj Gori. Završna rečenica njenih Memoara glasi: “Neka živi moja domovina Crna Gora”.

Natalija Petrović Njegoš, supruga knjaza Mirka, rodom od Konstantinovića, rođaka Aleksandra Obrenovića, sa kojim se vjenčala 29. VI 1902. Njen sin Mihailo je otac današnjeg princa Nikole Petrovića Njegoša (1944).

Ljubica Petrović Njegoš-Violeta Vegner (1887-1960), supruga princa Petra, najmlađeg sina kralja Nikole i kraljice Milene, sa kojim se vjenčala 1924, kao Ljubica od Crne Gore. Petar je umro 1932. godine u Meranu, u 42. godini života, a ona 1960. godine. Sa njom se u knjizi završava dugi lanac crnogorskih vladarki, plemkinja i princeza.

Priče o crnogorskim princezama iz dinastije Petrović Njegoš, odivama i snahama su vrlo zanimljive, ženama renesansnog tipa koje su u patrijarhalnu Crnu Goru uvodile evropske vrijednosti i kulturu, a neke od njih na neki način određivale i sudbinu savremene Evrope.

Knjiga dr Božidara Šekularca je vrlo zanimljivo i vrijedno naučno djelo, ilustrovana portretima zastupljenih znamenitih žena.

O crnogorskoj ženi je pisano u posljednja dva vijeka, ali ne posebno o vladarkama i princezama, bar ne na jednom mjestu, u knjizi.

Pisali su razni autori, domaći i strani, u raznim prilikama i raznim povodima. Međutim, ovo je prva publikacija u cjelini posvećena vladarkama i princezama, poznatim i znamenitim Crnogorkama. Ona je i njihov pomenik i spomen njima u čast, ali kao naučno a ne popularno djelo. Autor im je svima zajedno ovom knjigom podigao duhovnu zadužbinu i smjestio ih u integralni imaginarni panteon Crne Gore, u koji su one kao i druge brojne junakinje i heroine iz raznih vremena ušle po svojoj znamenitosti i značaju, kao i doprinosu i ulozi koje su imala u svome dobu, po mnogo čemu.

Teško je bilo sklopiti njihove biografije, personalizovati ih u odnosu na vladare u čijoj su sjenci bile ili društvo u kome su živjele ili vladale.

Autor je iz arhivske građe, izvora i literature prosto cijedio činjenice “kao iz suve drenovine” ali strpljivo kao što slikar skuplja kamenčiće za svoj mozaik.

Inače, radi se o mozaičnoj knjizi, koja se može dopunjavati iz izdanja u izdanje novim saznanjima i činjenicama. Autor iz više uglova i aspekata osvjetljava njihov vladalački lik, karakter, život, činjene i vladanje, njihove političke i moralne podvige ili kulturne poduhvate.

Knjiga je složena priča o vladarkama, plemkinjama i princezama - velikankama crnogorskim kroz istoriju od srednjeg vijeka do našega doba.

Prvu knjigu o znamenitim Crnogorkama, kao zbirku anegdota, pripremio je Tomo P. Oraovac, a za štampu spremio Trifun Đukić (Zemun 1940), pod naslovom “Znamenite Crnogorke”, a drugu pod istim naslovom Marko Vujačić (Titograd 1961). Kasnije je publikovano nekoliko popularnih izdanja.

Žene zastupljene u ovoj knjizi dr Boža Šekularca spadaju u galeriju znamenitih Dukljanki - Zećanki - Crnogorki, značajnih u svome dobu, važnih i za naše vrijeme.

One su u teškim vremenima nadmašivale sebe, noseći svoju sudbinu, sudbinu svoje zemlje i naroda.

Mnoge od njih treba vratiti u narodnu memoriju, podsjetiti na njih, učiniti ih sveprisutnim.

One su već u panteonu žena Crne Gore.

Knjiga je nastala iz naučne potrebe i plemenite namjere jednog iskusnog istoričara i vrsnog poznavaoca ukupne crnogorske povjesnice.

Ona je sjaj i bljesak crnogorske nacionalne svijesti i uzlet duha. A knjige su trajnije od ljudi. Zahvaljujući i ovim Božovim i našim heroinama Crna Gora je trajala i opstajala, vaskrsavala kao feniks iz sopstvenog pepela. One i danas opominju i podstiču na imperativ borbe za opstanak, slobodu, narod i državu, u oreolu slave i znamenitosti.

Zato ovaj leksikon crnogorskih vladarki, plemkinja i princeza preporučujem čitaocima, ljubiteljima knjige i sopstvene istorije, za bolje poznavanje sopstvene prošlosti, ali i sebe.

( Marijan Mašo Miljić )