Da li je Evropa prevelika za dalje proširenje?

Evropska unija je ovog mjeseca proslavila 20. godišnjicu svog najvećeg proširenja u istoriji, kada je u blok ušlo deset novih članica. Taj događaj ostaje snažan podsjetnik na potencijal Unije da unaprijedi mir i jedinstvo širom evropskog kontinenta. Međutim, u vrijeme dubokih unutrašnjih podjela i sve nestabilnijeg spoljašnjeg okruženja, vrtoglavi idealizam iz 2004. djeluje kao daleki san, a perspektive za dalje proširenje izgledaju neodređeno.

Obećanje o ulasku EU dugo se smatralo moćnim mehanizmom za jačanje stabilnosti, demokratije i prosperiteta širom kontinenta. Pristupanje Portugala i Španije 1980-ih – demokratske tranzicije u obje zemlje – ilustruje ovu dinamiku.

Ali do 2004. godine, kada se Uniji pridružilo osam postkomunističkih zemalja (a takođe i Malta i Kipar), da ne govorimo o pristupanju Bugarske i Rumunije 2007, logika proširenja se promijenila. Širenje jedinstvenog tržišta i jačanje temelja demokratije širom Evrope ostali su ključni ciljevi.

Time što je pozdravila ulazak zemalja Centralne i Istočne Evrope u evropsku „porodicu“ EU je pokazala i da je prevazišla svoju prošlost rata i podjela. Nove članice EU su, sa svoje strane, pozdravile šansu da izbjegnu vjekovnu neizvjesnost u odnosima između Rusije i Zapada, iako se, barem u očima Unije, činilo da Rusija više ne predstavlja veliku prijetnju svojim susjedima.

Danas, međutim, sa ratom koji bjesni na pragu Evrope, nema sumnje da je Rusija opasna. Samo četiri dana nakon potpune invazije u februaru 2022, Ukrajina je podnijela zahtjev za članstvo u EU. Vođena osjećajem moralne odgovornosti prije nego istinskim entuzijazmom za dalje širenje, Unija joj je brzo dodijelila status kandidata. Trenutno ima devet kandidata za članstvo u EU, uglavnom istočnoevropskih.

Iako je „veliki prasak“ iz 2004. bio uspješan, on ipak ne može poslužiti kao model za buduće proširenje. Svako pristupanje donosi svoje izazove, a oni zahtijevaju nijansirana rješenja. Jedan od ključnih izazova koji je potkopao stari narativ proširenja EU danas jeste demokratsko nazadovanje u nekim zemljama članicama.

Mađarska se više puta sukobljavala sa EU zbog antidemokratske politike koju je premijer Viktor Orban vodio otkako se vratio na vlast 2010. U Poljskoj je desničarska vlada koja je oponašala Orbana prošle godine zamijenjena tročlanom koalicijom posvećenom jačanju demokratije, ali tenzije i dalje postoje. Slovački populistički-nacionalistički premijer Robert Fico nedavno je bio meta atentata.

Ovaj trend je podriva donošenje odluka na nivou EU, a nacionalni interesi često nadmašuju volju većine. Na primjer, Orban je više puta blokirao podršku Unije Ukrajini i njegovao je bliže trgovinske i investicione veze sa Kinom u vrijeme dok druge članice EU nastoje da smanje svoju zavisnost od kineskog tržišta. Budimpešta je bila jedna od samo tri stanice kineskog predsjednika Sija Đinpinga na njegovom nedavnom putovanju u Evropu, a on i Orban su najavili da će njihove zemlje formirati „partnerstvo za sve vremenske prilike“.

U širem smislu, vizija EU za budućnost – od njenog ambicioznog evropskog zelenog dogovora do njenog pristupa migracijama – suočava se sa značajnim otporom, prigušujući tako entuzijazam za dalju integraciju i proširenje. Ako se institucije EU bore da zacrtaju zajedničku viziju za 27 država članica, kako bi mogle da do nje dođu čak 36 njih? Na kraju, ta nova EU ne bi bila samo veća već bi bila i više raznolika.

Debata o proširenju nikada nije bila oslobođena pitanja geografskog determinizma. Ali, prepoznajući geopolitičke i ekonomske prednosti šireg članstva, EU je nastojala da izbjegne potencijalne sukobe ne isključujući zemlje iz geografskih razloga, već ažurirajući svoju politiku pristupanja uključivanjem uslova. Ako država želi da se pridruži EU, mora da ispuni određene standarde u nizu oblasti, od prava manjina do nezavisnosti pravosuđa. Ovo pomaže da se objasni zašto je proces pridruživanja Turske zaustavljen na neodređeno vrijeme, uprkos tome što je njena kandidatura geopolitički jasna.

Može li se Gruzija, koja je podnijela zahtjev za članstvo u EU 2022. godine, pokazati uspešnijom u ispunjavanju uslova za članstvo u EU? To se sada čini malo vjerovatnim, sudeći po nedavnim nastojanjima vlade da donese zakon o „stranim agentima”, inspirisan Rusijom, koji zahtijeva od grupa civilnog društva i nezavisnih medija koji dobijaju više od 20 odsto svojih sredstava iz inostranstva da se registruju kao organizacije „koje rade za interese stranih sila“. I pored toga što je predsjednica Salome Zurabišvili na zakon stavila veto i što je došlo do masovnih protesta stanovništva koje velikom većinom podržava pridruživanje EU, vlada se čini nepokolebljivom.

Srbija teško da je u boljoj poziciji. Iako je zemlja kandidat za prijem u EU od 2012. godine, prema istraživanju iz 2023. samo 33% Srba želi da joj se pridruži. Si je takođe boravio u Beogradu tokom svoje nedavne evropske turneje i sa Srbijom potpisao sporazum o izgradnji „zajedničke budućnosti“

Što se tiče Ukrajine, njen tekući rat sa Rusijom nije jedina prepreka članstvu u EU. Biće potrebne dalekosežne ekonomske reforme i reforme uprave da bi se ispunili kriterijumi za pristupanje. Štaviše, ogroman poljoprivredni sektor u zemlji među poljoprivrednicima u EU izaziva zabrinutost zbog konkurencije.

Za funkcionisanje nove, veće Unije, potrebna su kreativna rješenja. Mnogi su se zalagali za „Evropu više brzina“, u kojoj se članice kreću ka integraciji sopstvenom brzinom, sa nizom avangardnih zemalja koje prednjače. Ali u odsustvu zajedničke vizije za budućnost – što znači različite ciljeve, a ne samo različite kapacitete za integraciju – ono što je zaista potrebno je „Evropa promjenljive geometrije“, koja nudi pragmatičniji pristup integraciji suočenoj sa nepomirljivim razlikama.

Danas je EU u riziku da postane šahovska tabla na kojoj se vodi borba između Sjedinjenih Država i Kine, a ne samostalan igrač. Način na koji vodi debatu o proširenju, uključujući njen uspjeh u preuređenju i racionalizaciji procesa donošenja odluka, pomoći će da se utvrdi da li se ovaj rizik i materijalizuje.

Autorka je gostujuća profesorica na Univerzitetu Džordžtaun; bila je ministarka spoljnih poslova Španije i viša potpredsjednica i glavna savjetnica Grupacije Svjetske banke

Copyright: Project Syndicate, 2024.

( Ana Palacio )