Ogled o predstavi "Serdarski triton" Jovane Bojović: Neomeđena sloboda i igranje sa žanrovima

Kroz jedan posve nesvakidašnji, pa samim tim i stvaralački smion i estetski provokativan žanrovski konglomerat u vidu dramskog komada Serdarski triton, Jovana Bojović je aktivno interpolirala dramsku, poetsku i svakako i epsku fuziju stvaranja i otvorila raskošni tematski potencijal publici koja je nakon predstave dugo proživljavala pročišćujuću emociju. Savremeno doba je otvoreno polje performativnosti i raznovrsnih umjetničkih poduhvata kojima se stvaralac obračunava sa stvarnošću, zapitkuje, promišlja i kritikuje, a time evidentno i donosi odgovore čije su mogućnosti doživljavanja postavljene kroz svekolikost značenja i tumačenja, budući da svaki recipijent ima slobodu sopstvene empatije u djelo i ta empatija je apsolutno nezavisna od automatizama i uzusa tumačenja zaostalih u prošlom vijeku. Dakle, i doživljajni novo čitaoca ili gledaoca ima svoju začudnost i ničim omeđenu slobodu, kao što i umjetnik u procesu stvaranja ima slobodu odabira tematsko-motivskog opsega i načina njegovog prezentovanja, i kada je u pitanju umjetnički postupak i opredjeljenje za sopstvenu viziju mimezisa.

Jovana Bojović je u saglasju sa svojim stvaralačkim senzibilitetom odabrala temu koja se tiče odnosa ili bolje rečeno dispariteta između umjetnika i potrošačkog i visoko konzumerističkog društva koje je krajnje nemilosrdno prema svemu što ne razumije, zapravo, prema svemu i svakom ko se ne uklapa u kapitalistički mozaik. Osnovna tema je predstavljena kroz emocionalnu disoluciju supružnika koji su i sami umjetnici, ali se ni međusobno više ne razumiju. Od postanja čovječanstva umjetnost je progovarala o svijetu realnosti koristeći instrumentarij koji je odgovarao tendenciji, epohi i motivaciji. Sredstva umjetničkog oblikovanja svijeta su u eri ekspanzije tehnološke komunikacije multiplicirana i umjetnik ima preimućstvo da se njima koristi ili poigrava u skladu sa svojom namjenom i svakako, u tom postupku, a po principu ars lege, stvaralac ima privilegiju kombinovanja i stilskih formacija koje su minule ili koje živimo, te u svemu izrečenom, i poigravanje sa žanrom je visokoostvarljiva dimenzija u umjetničkom procesu. No, i pored svega kazanog i opštepoznatog, gledalac je nakon predstave Serdarski triton u potpunosti iznenađen snagom efekta koji je realizovan spajanjem dramskog, lirskog i epskog koda. Uz to, kao epiloška strana predstave daje se i kratki film, tako da ovdje govorimo o vanredno nadahnutom multimedijalnom, interdisciplinarnom i multižanrovskom amalgamu. Inkorporiranje filmske produkcije u dramski tekst, odnosno u pozorišnu scenu koja je mikrokosmos oponašanja života, Bojovićeva realizuje na posve prirodan i gotovo sljedstvujući način, tako da gledalac nije iznenađen kada prepozna istovjetne rečenice u predstavi i u filmu, ali je iznenađen i u potpunosti katartički ponesen kada učita kako funkcionišu govorni modusi u jednom, a kako u drugom žanru, bolje rečeno, kako u jednoj, a kako u drugoj produkciji ili umjetnosti. U samoj predstavi odnosi između bračnog para već su posunovraćeni, tako da sve izgovoreno, djeluje fatumski udaljavajuće i beznadežno. No, u filmu su identične rečenice i intonativno drugačije, postoji i taktilnost između supružnika i potpuna bliskost, te nota humora i naglašena dimenzija duševnog prepoznavanja, a sve te datosti su aktualizovane u jednom idiličnom hronotopu - prirodi sasvim bujnoj i zelenoj, vitalističkoj poput odnosa ovih dvoje ljudi. Na pozorišnoj sceni idila je razorena i svaki sljedeći diskurs ide ka njenoj potpunoj propasti. Bojovićeva postavka analize diskursa ide u prilog njenom doktorskom projektu pod nazivom Riječ autora - Struktura i značenje, a u kojem, zapravo, razmatra sociolingvističke i psiholingvističke jezičke mogućnosti i njihovu upotrebu upravo kroz ovakve projekte. Idiolekti glumaca su ostvareni kroz dijalošku i polilošku formu, a u određenim slučajevima dolazi i do monologizacije dijaloga. U svim govornim modusima u komadu dolazi do dramske tenzičnosti i interesantno je da događajnost u ovom slučaju nije jedini pokretač dramskog konflikta, naprotiv, smjena komunikativnih činova upravo doprinosi dramskoj prokrvljenosti i iščekivanju kulminacije, peripetije i epiloga za kojeg ne može da se predvidi da li će biti distrofičan ili euforičan. Dakle, događajna dinamika, kao tipska odlika dramskog koda ovdje postoji i nije nedostajuća, ali je data u redukovanom obliku i to se ispostavilo kao odlično idejno rješenje! Jer se kroz razgovor, dakle, preko perlokutivnih i ilokutivnih činova, potpuno prilagođenih tematskoj okosnici, dovodi do predominacije dramske emocije, do takoreći psihološke usijanosti kojoj smjena događaja uopšte nije prijeko potrebna. Zaključujemo da je uvođenje jedinstva dramske radnje u minus postupak u ovom komadu imalo svoju tendencioznu razložnost i svrhovitost jer je primarna umjetnikova promisao bila saznavanje prošlosti i neraščišćenih konflikata kroz sintaksu rečeničnih konstrukcija (mahom složenih), a što je opet u harmoniji sa pomenutim doktorskim projektom, budući da Bojovićeva permenentno eksperimentiše sa širokim spektrom valorizacije jezika.

Bahtin kaže da je slika jezika slika društva, a kroz ovu tekstualnost i režiju, Jovana Bojović to i dokazuje. Predvorje savremene drame čije su perjanice Čehov, Ibzen i Strindberg, dekonstruiše samu događajnost pokušavajući da kroz ambijentalnost i verbalizaciju likova/glumaca, prikaže dramu duše i zato se akcenat stavlja na konstelaciju junaka sa svijetom, a ne na događaje koji pokreću radnju. Drama događaja postavljena ibzenovskim manirom već se desila, a dramska sadašnjost je u funkciji otkrivanja događaja kroz analizu diskursa glumačkih karaktera i snaga rečenog je u poziciji koja otkriva ne samo šta se događalo i kako se nešto događalo, već i da li će protagonisti imati volju da oblikuju događaje, to jeste svoju budućnost/život, ili će događaji, kao i u prošlosti, oblikovati njih, a oni će ostajati pasivni junaci slabe volje. Ovim je Bojovićeva pokazala ne samo da poznaje teoriju savremene drame, njene početke i kontinuitete, već da i u praksi posjeduje izuzetno kreativno umijeće prepoznavanja kompleksnih međuljudskih odnosa koje namjerno i sasvim inovativno smješta u međužanrovsku produkciju jer u tome postoji paralelelizam značenja, i na kraju, Bojovićeva se demonstrira i kao zreli znalac kreativnog pisanja dramskih izvedbi.

Pozorište artikuliše stvarnost na svoj način, ima moć prestrukturiranja postojećeg, dakle, svega onog sa čim se umjetnik ne miri; podsticajno je u estetsko-etičkom pogledu, pomjera kodekse i perspektive, otvara intelektualne mogućnosti, inovira, iznenađuje, oslobađa, šokira, daje odgovore i postavlja pitanja! Pozorište mijenja svijet jer se kritički odnosi prema njegovim manama, samim tim, omogućava i onima koji su idejni tvorci nedostataka takvog svijeta da preispitaju dobijeno i samozagledaju se u izvore svojih uzroka i posljedica. A pustiti u svijet pozorišta, i to na velika vrata, u prološkom dijelu, dakle, prije svega i prije svih, njeno veličanstvo Poeziju, znači njegovati nezavisni duh i senzibilitet prema svijetu i njegovim fenomenima, prema ljudima i njihovim problemima, prema mjestima koje ljudi zauzimaju u svijetu, tačnije prema sudbinama i predstavama volje da se sudbine mogu i mijenjati ako snaga uma postoji. Poezija Jovane Bojović koja je odavno afirmisani putnik kroz poetske hronotope, otvorila je vrata scene u ovoj predstavi i time je cjelokupni repertoar - vizuelni i auditivni, egzistencijalni i esencijalni, dramski i epski, učinila raskošnijim. Od takvog početka su se otvorile dveri višeg, rafiniranijeg smisla jer je u drami osvjedočeno postupcima likova da su pjesme nastale kao selekcionirani plan adaptiran temi i podtematskim strukturama, te motivskim produktima ovog značajnog kulturnog projekta. Svaka pjesma je intimno pregnuće nekog od likova, svaka je određena egzistencijalna problematika sa kojom se karakter bori i svaka nudi moguće rješenje koje će junak prepoznati ili ga neće prepoznati - to je nešto što se ne može anticipirati i uz to, to je način na koji se gledalac drži budnim i spremnim za nova iznenađenja. Glas koji prvobitno čita poeziju, a koji nije u vidljivom spektru, apeluje na publiku da zajedno sa njim čita poeziju. Time se aktivira misaonost i emocionalnost, gledalište se indirektno podsjeća na to da se ne može biti pasivan ni u pozorištu ni u životu, ni u mišljenju i doživljavanju jer je to neprestani proces koji čovjeka razdvaja od drugih bića, oduhovljuje ga u svijetu nedostatka empatije i duha, u svijetu koji postaje apoetičan, možda katkad i antipoetičan skroz, i na kraju, ohumanjuje ga i vraća samom sebi, prabitku i najboljem sebi. Ovakvim veoma interesantnim poetsko-dramskim manevrom, Bojovića koncipira i indirektnu psihološku karakterizaciju i likova i publike jer se svi podstiču na razmišljanje! Neizostavno je napomenuti da se dvoje glumaca kroz koje upoznajemo supružnike, povremeno pojavljuju u publici, i to u svim razvojnim djelovima predstave, čime se alegorizuje ljudska zajednica jer svi mi možemo biti Oni i niko, zapravo, nije i ne može biti u privilegovanoj poziciji. Sinkretizam žanrova na samom prologu dobija svoju punoću i polisemiju, a da se pravo još ne zna sa čim će se publika suočiti - što odgovara horacijevskoj poetici da se na početku može dati agens koji će recipijenta zainteresovati, ali da će punu estetsku informaciju dobijati postepeno.

Izuzetna glumačka ekipa nadasve doprinosi stvaranju pune estetizovanosti doživljaja i posredstvom njih potpomognut ovaj semantički višedimenzionalan projekat postaje čista entropija simbola. Ništa se ne može unaprijed znati u ovoj predstavi, ništa nije redundantno, već se odvija u zavisnosti od evolucije karaktera; no ne zna se ni je li se evolucija već završila ili nekima od njih tek predstoji, da li oni žele napredak ili ne. Sanja Vujisić glumi suprugu, ona je umjetnički fotograf, dinamična mlada dama koja stvara i ne odustaje od sopstvenog samoispoljavanja kroz umjetnost. Svjesna da umjetnik zavisi od društveno-istorijskog trenutka od kojih nijedan nije naklonjen umjetniku na način na koji bi umjetnik to želio, ona svoju sposobnost komercijalizuje, stvara trgovinu jer joj je to neophodno za život, a ne izgubivši nadu da će kroz određeni projekat određenog dana i njena stvaralačka biografija dobiti svoj zamah. Jovan Dabović glumi supruga, talentovanog umjetnika cjeloživotno vezanog sa pozorištem, no neshvaćenog i autsajderski zagledanog u svako vrijeme - u sopstvenu prošlost, sadašnjost i budućnost. On zna šta bi trebalo da se mijenja, zna i šta bi valjalo da on čini, ali to ne radi jer je u disperziji sa sobom i to predstavlja izvorište njegove krivice koja je gotovo pa tragička. Ima bezuspješne pokušaje mirenja sa suprugom sa kojom je zvanično već u braku, a mjesto njihovog novog viđenja ili sastajanja kojim i počinje radnja jeste grob njegove majke koja je preminula šest mjeseci ranije. Obilježavanje pomena je u tijesnoj vezi sa njihovim životom, smrt je u susjedstvu stvari sa njima neprekidno i upravo majčina bolest, smrt i vrijeme nakon nje, jesu nepoznanica za njega jer je sve nabrojano obilježeno njegovim svjesnim odabirom - neučestvovanjem u bilo čemu! Komfor izolovanosti od konkretnih životnih problema obezbjeđuje njegovoj supruzi činjenje koje je potpuno suprotno od njegovog - ona učestvuje u životu i smrti, suočava se s posljedicama, a tako saznaje i uzroke. Pri tom je neko ko izdržava i sebe i supruga dok je on latentno i letargično zastao u svojim činjenjima, čak i u stvaralačkim. On je fokus radnje, srž temata i izvor motivskog bogatstva jer sve što čini Ona uzrokovano je njegovim nečinjenjem i nesudjelovanjem, on je duboko misleće biće i u svemu je najveći zločin napravio sebi - ne mijenjajući ništa i ne čineći ništa. Kroz dijaloge se nenametljivo provlači i informacija da je njihov brak izgubio i u seksualnosti, jer je suprugov nedostatak energije prema životu imao za posljedicu i to. Neidentifikovanost i karakterološko davanje kroz lične zamjenice On i Ona, ima za vrijednosnu poentiranost umjetničku utemeljuenu činjenicu da svi mogu biti njih Dvoje. Iako individualizovani kroz svoja interesovanja, oni su i slika kolektivne svijesti svakog vremena, arhetipiske su oznake neshvaćenosti u odnosu na svijet i u odnosu jedno na drugog. Konfliktni čvor se u sadašnjosti ustanovljuje kroz postojanje treće osobe, Lambade kojeg glumi Đorđije Tatić, a koji i sam presijeca i individualističke, ali i etnotipske dinarske, šire balkanske i uopšte uzev tipske koordinate lika koji stiče materijalno bogatstvo u stranoj zemlji, stiče potom i porodicu od koje se teritorijalno udaljava da bi je na koncu i izgubio u saobraćajnoj nesreći. U centralnoj postavci monologizacije dijaloga, Lambada svoju životnu priču saopštava Njemu, suprugu, čije je imanje već otkupio zajedno sa kućom jer je to bila posljednja želja Njegove majke (u čemu je njegov zločin, ali i kazna), no, egocentrični i samousredsređeni muškarac koji gubi volju i ličnost, ništa ne odgovara i djeluje veoma nezainteresovano. Lambada je dat kao antagonista, ali i mogući otrežnjujući faktor za Njega, narcisoidnog i nesrećnog, a ispovijedni narativ o Lambadinom gubitku porodice korelativno se nadovezuje na mogući gubitak Njegove porodice, supruge, braka i doma. No, do Njegove samospoznaje ne dolazi i on svojom krivicom gubi suprugu, moguću porodicu i na kraju i dom. Imanje se konvertuje u nemanje. On ne odlazi u suicid, što je u idejno-vrijednosno pogledu antropocentrično, već postaje kooperativni član kulturnog društva koje finansira Lambada, što znači da se nerado, ali unekoliko pokreće. Dajući Njemu motivaciju kroz djelatnost koju, ipak, primarno voli, i sama autorka teksta i rediteljka, ostavlja supstrat nade i mogućeg otvorenog kraja za sve one kojima dugo treba dok spoznaju apsolut ličnog i tuđeg dobra.

Poetizacija dramskog diskursa i cjelokupnost rubnog igranja sa žanrovima i njegovim konvencionalnim statusima, daje u ovoj predstavi materijalizaciju ideja sa kojima se i umjetnik kao senzitivno biće suočava, ali i svaki promišljajući recipijent koji i sam nosi i sopstveno duboko intimno i individualno življenje, ali i arhetipski i često opterećujući, destruktivni i nametnuti modus vivendi. Zaključujemo da pozitivnim iznenađenjima nema konca, počevši od naziva komada koji nas i sam prvobitno uvodi u kolektivnu memoriju tragom koje pomišljamo da će se kontekstualizovati neka epska tema, čojstvo i junaštvo, no bivamo misaono isprovocirani podatkom da je triton s pridjevom serdarski ime ribe koja nestaje! Bojovićeva komadom koji prevazilazi horizonte očekivanog, poručuje da nijedna istina nije apsolutna, da je čovječnost višeslojna i samoispitujuća tvorevina i da ljudi mogu mijenjati okolnosti ako posjeduje identitet volje.

( Doc. dr Olga Vojičić-Komatina )