O semantičkoj vrijednosti pozajmljenica u sistemu domaćeg jezika

O (ne)pravilnoj upotrebi jednog “problematičnog” glagola (Art, br. 1076, subota, 11. maj 2024.)

U tekstu pod navedenim naslovom bilo je riječi o upotrebi glagola ‘kontaktirati’ u našem jeziku. Pažnja je bila usmjerena na glagolsku rekciju u domaćem i u zapadnoevropskim jezicima, tj. na tranzitivnost ovog glagola koja je u našoj normativnoj upotrebi, navodno, nepostojeća. Riječ se smatra anglicizmom sa latinskim korijenom, a funkcioniše kao prelazni glagol u engleskom, kao i u francuskom, italijanskom i mnogim drugim evropskim jezicima (up.: (to) contact someone; contacter quelqu’un; contattare qualcuno); no, sve češće je tako i u govornoj praksi u našem jeziku, iako se u tzv. standardu (tzv. - zato što je upitan način na koji je ovakva standardna upotreba ustanovljena) glagol vodi kao intranzitivni. Drugim riječima, “pravilno” je ako kažete ‘kontaktirati s nekim’, dok je konstrukcija ‘kontaktirati nekoga’, navodno, “nepravilna” - iako je u savremenoj jezičkoj praksi gotovo preovlađujuća (a naročito u govoru mladih, o čemu je već bilo riječi u prethodnom tekstu).

Istina, ne mora obavezno u tom smislu postojati podudarnost u jeziku iz kojeg je leksema “pozajmljena” i u domaćem jeziku. Tačno je da se pozajmljenica uklapa u jezički sistem u koji se preuzima, prilagođava se, adaptira - što može rezultirati određenim razlikama u sintaksičkim konstrukcijama. Ipak, naglasili smo međusobnu strukturnu sličnost među evropskim jezicima - čak i kada ne pripadaju istim jezičkim porodicama. To se, između ostalog, često ogleda i u pomenutoj (in)tranzitivnosti, gdje postoji visok stepen podudarnosti kod velikog broja glagola istog značenja u različitim jezicima.

Evo nas i kod najvažnijeg pitanja. Onog - o značenjima. Ovdje nam se valja zadržati. Jer, čak i kada razlike u jezičkim sistemima povlače određene strukturne nepodudarnosti u sintaksičkim sklopovima - makar značenja pozajmljenih riječi morala bi ostati ista. O tome bi trebalo voditi računa, ali u praksi nepoznavanje izvornog značenja često dovodi do neprimjerene upotrebe riječi stranog porijekla. S tim u vezi, i određena (neadekvatna) konstrukcija sa pozajmljeniicom može da bude posljedica ove značenjske konfuzije. A ako se dogodi da sve to negdje, makar i poluzvanično, uđe u neke knjige, upiše se kao “pravilno”, dalji proces udaljavanja od pravog značenja riječi i njenog odgovarajućeg mjesta i funkcije u strukturi rečenice postaje gotovo nezaustavljiv. Jer, i u struci i nauci ima mnogo onih koji radije ne bi mislili svojom glavom: lakše je preuzimati/prepisivati ono što je neko drugi već “riješio” za vas, pa ma kako manjkavo to bilo. (I što prilježnije prepisujete to dalje dogurate - no to je već neka druga tema.)

Pa da oslušnemo još jednom značenja na izvoru.

O etimologiji riječi

Dugotrajni otpor prema upotrebi glagola ‘contacter’ (prema engleskom ‘to contact’) u francuskom jeziku svakako ima veze sa potvrđenim francuskim sensom za puristički koncept jezika. Frankofonim jezikoslovcima odmah je bilo jasno da neko tu muti čiste, drevne latinske izvore, od kojih i njihov jezik potiče. Biće da nije problem samo u tome što je leksema o kojoj je riječ anglicizam (premda se odavno bije i ta bitka - da se ne dozvoli pretjerani upliv pozajmljenica), već prije svega u tome što se ovdje dešava neobična i pomalo nelogična, “problematična” derivacija, koja predstavlja udaljavanje od jednog starog, klasičnog lingvističkog sistema - istovremeno polazeći od njega.

Naime, ’contact’/’contactus’ u tom klasičnom jeziku može biti imenica ili particip, a u oba slučaja izvodi se od ‘contingere’, latinskog glagola sa više značenja, od kojih su među najvažnijim ‘dosegnuti’, ‘dostići’, ‘dodirnuti’, ‘dotaći’. Latinski particip (glagolski pridjev) contâctus (f. contâcta, n. contâctum) pripada prvoj ili drugoj deklinaciji, u zavisnosti od roda, a znači ‘dodirnut’, ‘dosegnut’, ‘dostignut’,’ (pri)stigao do’, ‘dirnut’, ‘ganut’ i sl.

Od latinskog ’contingere’ potiče i imenica muškog roda ’contâctus’ sa značenjem ‘dodirivanje’, ‘dodir’, ‘dostizanje’, ‘doticaj’, koja pripada četvrtoj deklinaciji. Upravo od ove imenice izvedeno je englesko ’to contact’.

Zašto (ponovo) izvoditi glagol od imenice koja je već izvedena od jednog glagola? Zbog čega praviti neki novi glagol na taj način i narušavati unutrašnju sistemsku logiku jednog drevnog, klasičnog jezika?

U tom smislu može se razumjeti dugotrajni otpor prema ’to contact’ (odnosno kalka ’contacter’) među francuskim lingvistima. Govorna praksa, najzad, dala je legitimitet ovoj leksemi i u francuskom jeziku (o čemu je takođe bilo riječi u prethodnom tekstu).

U savremenom italijanskom jeziku postoje oba glagola: contingere, koji direktno potiče od izvornog latinskog glagola, i već pomenuto contattare, prema engleskom to contact, izvedenog od latinske imenice.

”contìngere v. intr. e tr. [dal lat. contingêre, comp. di con- e tangêre «toccare»] (pres. io contingo, tu contingi, ecc.; non usato il pass. rem. né il part. pass.), ant. – 1. intr. accadere, avvenire: Se mai continga che ‘l poema sacro ... (Dante). 2. tr. toccare.”

(Izvor: Enciclopedia Italiana fondata da Giovanni Treccani, Vocabolario)

Vidimo da u italijanskom jeziku ovaj glagol može biti intranzitivni (u značenju 1. intr. accadere, avvenire - desiti se, dogoditi se) i tranzitivni (2. tr. toccare - dodirnuti). Kako smo već konstatovali, ovo drugo značenje je takođe u osnovi engleske riječi to contact (it. contattare, fr. contacter, naše kontaktirati). U sistemu italijanskog jezika ove riječi postoje uporedo. Glagol contingere ima više značenja, pa u nekima funkcioniše kao neprelazni, a u drugim (toccare, vrlo blisko ovom contattare, ali ipak ne isto) - kao prelazni... I to je najrealnija situacija koju možemo predvidjeti u našem jeziku u vezi sa upotrebom glagola kontaktirati.

Pažljivijom analizom, dakle, dolazimo do zaključka da su gotovo sva ova značenja povezana sa već pomenutim, etimološkim dodirnuti, dotaći, dosegnuti, dostići... što vodi ka značenju “povezati se”, “uspostaviti vezu”, a preko toga “obratiti se”, “javiti se” i slično.

Jezici u kontaktu - lingvistička situacija u savremenom svijetu

Da li je, dakle, bilo potrebno praviti novi glagol od latinske imenice koja je već po sebi deverbativna, a upućuje na ’contingere’? Na ovom razmišlljanju bilo je zasnovano protivljenje upotrebi glagola ’contacter’ u francuskom jeziku. Pa ipak, ove riječi su semantički dovoljno iznijansirane da pomenuti noviji anglicizam već vuiše od pola vijeka ima svoje mjesto i funkciju u leksici, a njegov uticaj/doticaj, dodir sa drugim leksičkim sistemima je evidentan.

Fluidnost jezika je nezaustavljiva, situacija jezika u kontaktu obavezno rezultira određenim brojem pozajmljenica, kalkova i sl. Da i ne govorimo o tome koliko često su razni izrazi i fraze samo “preslikani” iz nekog drugog evropskog jezika i funkcionišu kao prevedenice. A engleski jezik danas je u kontaktu sa svim jezicima svijeta, i to na sasvim poseban način. Dominira i utiče drugačije nego što je ikada neki svjetski jezik uticao na druge, “manje” jezike, u nama poznatoj istoriji. Virtuelni kontakt koji engleski u eri Interneta ostvaruje sa bezmalo svim jezicima prevazilazi bilo koju poznatu lingvističku situaciju diktiranu sa pijadestala najuticajnijih svjetskih jezika - a oni su se na tom tronu smjenjivali kroz stoljeća. Njihova moć po pravilu bivala je srazmjerna političkoj (obično imperijalnoj) moći država koje su simbolizovali (latinski, turski, francuski ili njemački na primjer). Ovu vrstu uticaja nemoguće je izbjeći, ali je moguće i potrebno istovremeno njegovati sopstveni jezik i sprečavati, kad god je to moguće - da riječi stranog porijekla uplovljavaju u domaću leksiku stihijski, bez kontrole i pažljivijeg promišljanja njihove funkcije u domaćem jeziku.

Kad greška postane norma

Tako je po svemu sudeći nečijom greškom i nebrigom ovaj glagol počeo da se koristi kao sinonim za komunicirati, koji prirodno traži instrumental. U jednom od čudnijih laičkih komentara koji se mogu pročitati na Internetu kaže se, na primjer, da je “ispravno jedino ‘kontaktirati s nekim’”, dok je ‘kontaktirati nekoga’ “podjednako nepravilno kao da smo napisali ‘komunicirati nekoga’” (!). A nije, naravno. Daleko od toga. To su dva različita glagola, sa izvorno bliskim ali dovoljno različitim značenjima i rekcijama u evropskim jezicima iz kojih vode porijeklo. Samo što je u našem jeziku ovaj glagol (po svemu sudeći - zahvaljujući dugotrajnoj pogrešnoj upotrebi) dobio i to značenje i, shodno tome - istu rekciju (up. ‘kontaktirati s nekim’, ‘komunicirati s nekim’). Ponekad se, eto, i to dešava: da se ustaljena greška pretvori u praksu, a praksa se na kraju ustanovi kao norma. (Nije li i sam “problematični glagol” dugo odbacivan kao anglicizam ‘sa greškom’?)

No, ako je ovakva semantička vrijednost, pa greškom ili ne, već etablirana u normativnoj upotrebi jezika, zar treba da se oglušimo i o sve češću upotrebu ovog glagola sa dopunom u akuzativu - što je zapravo daleko bliže izvornom značenju i rekciji?

Dakle, kao što smo već vidjeli, ‘kontaktirati’ izvorno znači ‘obratiti se’, ‘javiti se’, u smislu ‘povezati se’, ‘uspostaviti vezu’ i sl., a etimološki dolazi od ‘dosegnuti’, ‘dostići’, ‘dodirnuti’, ‘dotaći’ (nekoga/nešto). Očigledno, tranzitivnost mu je imanentna.

Mišljenja uglednih lingvista

Autorka ovih redova izražava zadovoljstvo i najtopliju zahvalnost znamenitim lingvistima sa ovih prostora koji su čitali i komentarisali tekst O (ne)pravilnoj upotrebi jednog “problematičnog” glagola. Posebno je dragocjeno što su saopštili svoje stavove o ovom pitanju, sa kojima će u nastavku (a uz njihovo dopuštenje) biti upoznati i čitaoci Arta.

Prof. dr Ranko Bugarski: “Ovo je vredan prilog jednoj aktuelnoj temi. Generalno mislim da za rešavanje ovakvih dilema nije bitno da li je nešto anglicizam i kakva je situacija u drugim jezicima, nego presuđuje jezičko osećanje obrazovanih govornika odraženo u preovlađujućoj upotrebi. Ja lično niti koga kontaktiram niti s kim, nego se povezujem, stupam u vezu i slično, a od ponuđenih alternativa onu sa instrumentalom ocenjujem kao još goru od one sa akuzativom.”

Prof. dr Slavica Perović razmišlja na sličan način i takođe naglašava važnost teme:

“…odlična tema i odlična lingvistička argumentacija. I ja sam za varijantu sa akuzativom, ako već treba. Mada se trudim da ne treba, upotrebljavam druge glagole.”

Nešto više uzdržanosti kad je riječ o glagolskoj rekciji sa akuzativom ispoljio je prof. dr Miloš Kovačević, koji skreće pažnju prije svega na odlike jezičkog sistema u koji se (određena leksema) preuzima. Stiče se utisak da prednost ipak daje rekciji sa instrumentalom. Međutim, ni profesor Kovačević nije isključiv. Od argumentacije u tekstu kao “najlepše i najvrednije” pominje “pokazivanje semantičke nepodudarnosti s dopunom u akuzativu i u instrumentalu”. (Podsjetimo, u tekstu je pomenuta dvojaka upotreba ovog glagola u jezičkoj praksi: u značenju “stupiti u vezu”, “javiti se”, “obratiti se” i sl., i u značenju “komunicirati”, od kojih ova prva podrazumijeva akuzativ, a druga instrumental). “I ona je i nužan i dovoljan uslov da obe rekcije budu ispravne.” - smatra Kovačević, i dodaje da je tekst u svakom slučaju “vrlo interesantan”, te da je dobro što “više otvara nego što zatvara problem”.

Nema sumnje da ima još dosta jezičkih pitanja koja čekaju da budu otvorena. Svijest o maternjem jeziku i o jeziku uopšte podrazumijevala je uvijek nastojanje da se prirodni lingvistički sistem njeguje u skladu sa principima logičnosti i ljepote. Dobro oblikovana, logična i jasna misao konotira mnogo više nego što nam se to na prvi pogled čini.

( Dr Gordana Leković )