Pokušaj da ne dozvolimo da nas stid nadživi

Kombinovanjem multidisciplinarnog pristupa i diverzifikacije programa, Međunarodni festival KotorArt ostvaruje značajan kulturni i društveni doprinos. Ova razvojna strategija ne samo da poboljšava kvalitet programa i dugoročnu održivost Festivala, već i širi i edukuje publiku, obogaćuje iskustva posjetilaca, podstiče kreativne inovacije, privlači različite sponzore i partnere, i sveukupno jača prepoznatljiv brend KotorArta.

Osim Don Brankovih dana muzike, posjetiocima Festivala ove godine je ponuđen raznovrstan spektar pratećih programa: Pjaca od knjige, KotorArt teatar, Pjaca od filozofa, Likovni program i CHIL.

U okviru Pjace od knjige, programa koji se na ovogodišnjem KotorArtu organizuje prvi put, u Kreativnom Habu Kotor sa početkom u 21.30 časova biće održana dva okrugla stola. Prve večeri, 15. jula, tema programa je “100 godina od smrti Franca Kafke”, a 16. jula “100 godina od objavljivanja knjige “Čarobni brijeg” Tomasa Mana”.

Više o programu i učesnicima novoustanovljenog segmenta KotorArta za Vijesti govori urednica, Maja Mrđenović.

Šta nam možete reći o događaju koji slijedi?

Prva KotorArt Pjaca od knjige posvećena je obilježavanju dvostrukog izuzetno značajnog jubileja: 100 godina od smrti Franca Kafke 1924. godine i 100 godina od objavljivanja romana Čarobni brijeg Tomasa Mana, koji je prvi put objavljen iste godine. U okviru dvodnevnog programa, 15. i 16. jula, književne razgovore o dva čuvena modernistička pisca i njihovim djelima vodiće germanistkinja, prevoditeljka i organizatorka književnih razgovora u Goethe institutu u Beogradu Biljana Pajić, teoretičarka književnosti i docentkinja za oblast njemačke književnosti na Univerzitetu Crne Gore Jelena Knežević, književna kritičarka i naučna saradnica pri Institutu za književnost i umetnost u Beogradu Nataša Anđelković i sociolog i redovni profesor na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu Pavle Milenković. Sa njima ćemo razgovarati Jasmina Bajo, master filoloških nauka i predsjednica Udruženja bibliotekara Crne Gore, koja je i kourednica programa, i ja.

Da li je na neki način moguće povući poveznice između djela ova dva čuvena, a veoma različita klasika modernizma?

Iako život i djelo ova dva modernistička pisca, na prvi pogled, mogu izgledati sasvim udaljeni, pa i potpuno suprotni, ispod ovog privida poveznice među njima vrlo su kompleksne. Man je poznat kao autor obimnih romana sa epskim ambicijama, dobitnik Nobelove nagrade za književnost, angažovani intelektualac i vodeća ličnost njemačke kulture u najvećem dijelu prve polovine 20. vijeka. S druge strane, Kafka je, kao autor fragmentarnih djela i pisac za koga je pisanje bilo oblik individualne egzistencije i duboko privatan čin, bio praktično nepoznat za vrijeme života te, prema Deleuzeu i Gatariju, tipičan predstavnik takozvane manjinske književnosti. Ipak, romani “Proces” i “Čarobni brijeg”, u kojima ćemo se u našim književnim razgovorima baviti u najvećoj mjeri, na drugi i svaki sljedeći pogled, dijele mnoge bitne značajke.

Na šta konkretno mislite?

U prvom redu, oba romana predstavljaju introspektivna putovanja kroz ljudsku psihu: K. i Kastorp, praktični i utilitarni junaci, prosječni malograđani koji s površnim zadovoljstvom žive svoje trivijalne živote, na različite načine bivaju podstaknuti da tragaju za identitetom i smislom. Međutim, nakon sticanja određenih spoznaja o sebi i svijetu, odnosno samoosvješćivanja, oba junaka završavaju u nasilnoj smrti, što Čarobni brijeg čini parodijom obrazovnog romana, u kome dolaženje do zrelosti vodi ispunjenom životu i pronalaženju svog mjesta u društvu, a “Proces” njegovom suprotnošću, odnosno svojevrsnim antiobrazovnim romanom.

Takođe, oba romana su dojmljive, kritičke refleksije svijeta, društva i vremena u kome su nastajali. Premda značenja Manovog romana izrastaju iz minuciozno opisanog specifičnog društvenopolitičkog konteksta, a kod Kafke taj konkretni referentni okvir gotovo sasvim izostaje, noviji konsenzus proučavalaca pomjera se ka stavu da je prividno “univerzalni” materijal “Procesa” u stvarnosti imao uporedivo istorijski specifične i kulturalno uslovljene označenike. Prostori Suda i Sanatorijuma, sa svojom sablasnom atmosferom ustajalosti i stagnacije, simbolički su mikrokosmosi društva. U tim mikrokosmosima, vrijeme teče kružno. Neprestano se ponavlja ista priča, a zbivanje je u najvećoj mjeri obilježeno time što se ništa ne dešava. Takav hronotop, u oba romana, nudi nam viziju svijeta koji je naoko posve svakodnevan i običan, a ipak je vrlo čudan, a ono što nas duboko uznemirava jeste to što likove “Procesa” i “Čarobnog brijega” to čudno ni najmanje ne zapanjuje.

Kakva je situacija kada je tumačenje u pitanju?

Takođe, zanimljivo je da se djela oba pisca, svako na svoj način, opiru tumačenju. “Proces” svojom fundamentalnom, imanentnom zagonetnošću djeluje kao svojevrsna “parabola bez ključa”, ekstremno otvorena za različita tumačenja, od koje je ni jedno ne obuhvata u potpunosti. A “Čarobni brijeg”, pak, tumačenju se opire Manovim očekivanjem da je čitalac obrazovan i dorastao da prepoznaje i prati aluzivne značenjske spektre. Njihovo poznavanje ili barem naslućivanje neposredno utiče na čitanje. Bez toga, recimo, ne bi postojali čuvena Manova ironija, i parodija i “probijanje” do smisla djela. Zbog toga, dragocjenost i značaj ovih djela je, između ostalog, i u tome što su vrijedna cjeloživotnog čitanja. Zadobijanjem zrelosti i znanja čitaoca, ona neprestano zadobijaju novi smisao.

U čemu se ogleda aktuelnost romana “Proces” i “Čarobni brijeg” danas?

Oba romana od trenutka kada su objavljeni do danas, uspijevaju da precizno, poput bolno zasljepljujuće rendgenske zrake, kontinuirano pogađaju nečistu savjest čovječanstva i djeluju kao “sjekira za zaleđeno more u nama”.

Za “Proces” se, tako, često kaže da, sa svojom frustrirajućom neprozirnošću i zavodljivom dvosmislenošću, predstavlja šifru savremene egzistencije. Pridjev kafkijanski, koji se odomaćio za Kafkin samosvojan i osebujan književni svijet, svijet pojedinca u sredini koja se upravlja po nekom nepoznatom, naoko alogičnom mehanizmu, kao u nekom mučnom snu, par ekselans je odlika (i) naše aktuelne svakodnevice.

Man, pak, u romanu “Čarobni brijeg” pokreće pitanja o ljubavi, gubitku, vremenu, o tome što znači biti ostvarena osoba u svijetu i što znači suočiti se sa smrću. Upravo ovaj pojam bolesti i smrti kao neophodnog puta ka znanju, zdravlju i životu čini “Čarobni brijeg” univerzalnim romanom. Univerzalnost ovog romana, između ostalog, svjedoče i neka vrsta poređenja tadašnje atmosfere u Evropi pred početak Velikog rata i danas, kao i poređenje sadašnje svjetske elite i ondašnje elite, gdje se i u jednom i u drugom vremenu povlašćeni susreću upravo u Davosu.

U našem sopstvenom svijetu otuđenja, egzistencijalne anksioznosti, turbulentnosti i sveukupno apokaliptične atmosfere, mnogo toga što je postalo samo po sebi razumljivo i više nas ne dira - zapravo je užasno. Upravo zato što toga često nismo svjesni dolazi i do pogubne inverzije. Ono što je užasno, ne zapanjuje nas. Između ostalog, i zbog toga, K. i Kastorp (i) naši su savremenici i saučesnici, u pokušajima da kafkijanski, “začarani” sistem, ako ne pobijedimo, barem razumijemo “iznutra”, što već, samo po sebi - predstavlja subverzivnost i otpor. Ovogodišnja Pjaca od knjige, između ostalog, pokušaj je da ne dozvolimo da nas stid nadživi.

( Nataša Đačić Božić )