Zagrobni život Jevrejina Zisa

Lion Fojhtvanger je rođen 7. jula 1884. To znači da upravo obilježavamo njegov 140. rođendan. Ovaj pisac njemačkog jezika i jevrejskog porijekla odrastao je kao deveto dijete u porodici imućnog vlasnika proizvodnih pogona margarina u Minhenu. U gimnaziji je učio grčki i latinski, u privatnoj školi biblijski hebrejski i talmudski aramejski – jezik koji su po predanju govorili prvi čovjek Adam kao i Isus iz Nazareta.

Studirao je istoriju, filozofiju i njemačku filologiju u Minhenu i Berlinu. Doktorsku disertaciju je 1907. napisao o nedovršenoj prozi Hajnriha Hajnea „Rabin iz Baharaha“. Najprije se bavi novinarstvom, osniva sopstveni časopis, ženi se. Supruga Marta rađa ćerku koja ubrzo umire od tifusa. Prvi svjetski rat je bio zamjenski rezervista, ipak nije regrutovan, zbog lošeg zdravstvenog stanja. Sve vrijeme piše prozu, ali ne pronalazi izdavača. Prvi uspjeh postiže dramskim tekstovima. Već 1918. ukazuje na talenat mladog Bertolta Brehta. S njim će ga povezati prijateljstvo do kraja života.

Jevrejin Zis

Poslije Prvog svjetskog rata Fojhtvanger završava roman „Jevrejin Zis“. Četiri godine čeka na njegovo objavljivanje. Kada je roman 1925. konačno objavljen, Fojhtvanger postaje preko noći poznat. Tome je doprinio i engleski prevod romana. Već u prvoj godini roman je u Velikoj Britaniji imao 23 izdanja. Uslijedilo je i džepno izdanje. Uspjeh u inostranstvu prelio se nazad u Njemačku. Prvobitni njemački izdavač je prodao 100 000 primjeraka, a 1933. je novi izdavač Knaur štampao još 200 000 primjeraka. Kritika nije bila naklonjena autoru bestselera. Posmatrala je ovaj roman šematski – kao filosemitski, pa čak i kao antisemitski roman, zanemarujući njegovu umjetničku kompleksnost.

(Audio knjiga “Jevrejin Zis” Liona Fojhtvangera na Njemačkom)

Fojhtvangera je inspirisala istorijska figura jednog Jevrejina od krvi i mesa. Zvao se Jozef Ben Isahar Ziskind Openhajmer. Pogrdno i kolokvijalno su ga docnije nazvali Jud Zis. Rođen je u Hajdelbergu. Valja imati na umu da su Jevreji tada smjeli da žive samo u getu, da im je bilo zabranjeno da posjeduju zemlju ili da budu članovi nekog od zanatskih cehova. Ostala im je trgovina i finansijski sektor. Openhajmer je bio vješt u obje oblasti. Toliko vješt da su ga na rasipnom kneževskom dvoru pitali za savjet. Postao je „dvorski faktor“, zapravo finansijer i rizničar Karla Aleksandra, vojvode od Virtenberga. Vojvoda je bio katolik, njegov blagajnik Jevrej, a stanovništvo pretežno protestantsko. Vojvoda je imao apsolutističke ambicije, njegovi moćni podanici htjeli su da se i oni pitaju. Kada je vojvoda umro, bijes dvorjana i podanika usmjerio se ka – Jevrejinu Zisu. Sudski postupak kojem je bio izložen ušao je u istoriju kao klasičan primjer montiranog procesa. Zis je unaprijed bio osuđen na smrt. Izmišljene optužbe pomiješale su se sa faktima – Zis jeste bio ženskaroš i imao je seksualne odnose sa hrišćankama – koje očito nisu imale ništa protiv toga. Ali ni jedna od ozbiljnih optužbi – veleizdaja, korupcija, utaja – nije mogla biti dokazana. Januara 1738. vojvoda Karl Rudolf je, potpisujući smrtnu kaznu navodno rekao da je to „čudan događaj, da Jevrejin plati ceh za hrišćanske obješenjake“. Obojili su kavez u crveno i stavili ga u njega na glavni trg u Štutgartu. Ponudili su mu da ga poštede, ako primi hrišćanstvo. Odbio je. Nije uzimao ni hranu, jer nije pripremana po jevrejskim propisima. Kažu da se molio: „Čuj, Izraele…“ Šema, Izrael. Obješen je pred gomilom od 20 000 ljudi. Njegovo tijelo se raspalo u kavezu koji je bio javno izložen šest godina.

Poslije smrti nije prepušten zaboravu. Postao je žižno mjesto sve prisutnijeg antisemitizma. Skoro jedan vijek kasnije njemački pisac Vilhelm Hauf je 1827. objavio novelu „Jud Zis“. Nju je najbolje opisao naš savremenik, pisac i novinar Kurt Esterle, nazivajući je „kamenom međašem antisemitizma“.

Fojhtvangerov roman Jud Zis, objavljen jedan vijek poslije Haufove novele, pokušao je da ispriča priču iz perspektive dobrog poznavaoca oba svijeta – jevrejskog i njemačkog. Pritom je Fojhtvanger po uvjerenju bio humanistički kosmopolita. Nije zagovarao cionistički nacionalizam. Njegov protagonista je razapet između geta i dvora, između tradicije i raskoši, između religioznog i sekularnog. Sve te protivrječnosti će mu doći glave u vremenu koje uvijek traži žrtvene jarce među pripadnicima manjina.

Prvi film

Po dolasku nacista na vlast sve knjige Liona Fojhtvangera bile su zabranjene. Autor odlazi u egzil, najprije u Francusku, a potom 1940. preko Španije i Portugalije u Sjedinjene Američke Države.

Antisemitsko raspoloženje u Njemačkoj poslije Prvog svjetskog rata Fojhtvanger je prepoznao kao ozbiljan problem ranije od drugih savremenika. Već 1920. pisac je napisao satiričnu priču „Razgovori sa Vječnim Jevrejinom“ u kojem možda najjasnije u svojoj generaciji uočava opasnost koju sa sobom donose tada malobrojan nacistički pokret i čovjek koji širi mržnju po minhenskim pivnicama – Adolf Hitler: „Kule hebrejskih knjiga su izgorele, napravili su lomače, visoko, do neba, i ljude su ugljenisali, bezbrojne, a sveštenički glasovi su pritom pjevali: Gloria in excelsis Deo. Kolone muškaraca, žena, djece vukle su se na trg sa svih strana; bili su goli ili u ritama, i nisu sa sobom imali ništa kao leševi, i parčići knjižnih svitaka, pocijepanih, oskrnavljenih, fekalijama umazanih svitaka. Iza njih su uslijedili muškarci u kaftanima i žene i djeca u odjeći iz našeg doba, bezbrojni, bez kraja“.

Književnost koja na ovaj način prepozna strašnu mogućnost koja dolazi iz budućnosti vrlo je blizu proročkog govora.

Godine 1934. po romanu „Jevrejin Zis“ u Velikoj Britaniji je snimljen istoimeni film. Režiju je preuzeo Lotar Mendes, režiser jevrejsko-njemačkog porijekla.

Film je naišao na dobar prijem kod kritike. Na premijeri u Nujorku bili su Albert Ajnštajn i Čarli Čaplin. Kod publike film nije doživio veći uspjeh. U nacističkoj Njemačkoj bio je zabranjen, a prikazan je u Austriji prije njenog pripajanja Trećem Rajhu.

Jevrejski rat

Upravo u vrijeme uspona nacista Fojhtvanger piše prvi roman trilogije „Čekaonica“ i objavljuje ga pod naslovom „Uspjeh“ 1930. U njemu satirično opisuje bavarsko društvo u vrijeme previranja. Rupert Kucner iz tog romana jeste književni pandan Adolfa Hitlera. Poslije „Uspjeha“, uslijedila su dva romana iste trilogije – „Opermanovi“ 1933. i „Egzil“ 1939. Zanimljivo je da je visokorangirani nacista koji se zvao Operman prijetnjama prisilio autora da prva dva izdanja iz 1933. i 1935. ne nazove Opermanovi, pa su ta dva izdanja imala naslov Openhajmovi. Fojhtvanger je napustivši Njemačku svim sljedećim izdanjima dao prvobitni naslov – Opermanovi.

Fascinantno je i to što u skoro istom razdoblju, od 1932. do 1940, Fojhtvanger objavljuje romane istorijske trilogije „Josif Flavije“. Naslovi djelova trilogije glase: Jevrejski rat, Sinovi, Obećana zemlja. Fojhtvanger postaje jedan od najznačajnijih književnih glasova prve polovine prošlog vijeka.

Josif Flavije bio je jevrejski sveštenik i vojni zapovjednik. U poruci upućenoj u Jerusalim koju su uhvatili rimski vojnici najavio da će grad Jotapat braniti od rimskih legija 50 dana. Poruka je nadmoćnim osvajačima bila smiješna sve dok nisu naišli na tvrdoglavi otpor. Kada je grad pao pedesetog dana poslije početka opsade, ispalo je da je Josif prorok. Doveli su ga pred zapovjednika rimskih legija Vespazijana. Josif mu se obraća kao mesiji. Vespazijan uskoro postaje car, a Josif, umjesto na krstu, završava kao njegov biograf i ljetopisac. Taj put od vođe jevrejskog otpora do jednog od najpoznatijih starovjekovnih hroničara svog vremena i carevog povjerenika nadahnuo je pisca Fojhtvangera.

Na kraju svog Jevrejskog rata Fojhtvanger glavnom liku stavlja u usta sljedeće riječi: „Po svoj prilici“, diktirao je, „više njih pokušaće da opišu rat Jevreja protiv Rimljana. Biće to autori koji nisu bili svjedoci događaja, i stoga upućeni na prazno, protivrječno naklapanje. Ja, Josif, sin Matijasa, sveštenik Prvog reda iz Jerusalima, očevidac od samog početka, odlučio sam da napišem istinitu istoriju ovog rata“.

I ova trilogija je potvrdila književnu slavu Liona Fojhtvangera – koja dugo neće minuti.

Nacistički odgovor

Moglo bi se reći da su nacisti sa zlovoljom pratili veliki uspjeh Fojhtvangerovog romana „Jevrejin Zis“ u anglosaksonskom govornom području kao i snimanje filma po tom štofu. Smatrali su da je poruka romana i filma filosemitska i da nanosi štetu njihovoj antisemitskoj ideologiji.

Jozef Gebels, ministar nacističke propagande, prepoznao je priliku da istorijsku priču o jevrejskom rizničaru njemačkog vojvode lukavo nacifikuje i od nje napravi moćno antisemitsko filmsko oružje režima.

Nekoliko filmadžija su odbili Gebelsovu ponudu, ali je režiser Fajt Harlan pristao. Scenario je rađen na osnovu novele Vilhelma Haufa iz 1827. Poslije rata je režiser u sudskim procesima u kojima je optuživan za falsifikovanje i iskrivljavanje Fojhtvangerovog romana, rekao da taj roman nije ni čitao te da je pored Haufove novele duhovna hrana filma, na Gebelsovu preporuku, bio i antisemitski spis Martina Lutera „O Jevrejima i njihovim lažima“ iz 1543.

Ovi detalji pokazuju da su nacisti u jednom antijevrejskom djelu njemačke tradicije pronašli uporište za svoju dehumanizujuću propagandu koja je pripremala „konačno rješenje“.

(Reklama za film Jud Süß – Film ohne Gewissen (Jevrejin Zis – film bez savjesti) iz 2010)

Gebels je bio zadovoljan filmom koji je prikazan na Musolinijevom filmskom festivalu u Veneciji, a potom u cijelom Trećem Rajhu. Za razliku od drugih propagandnih filmova na koje su nacisti i njihovi simpatizeri dovođeni po dužnosti, ovaj film je svojom tehničkom i umjetničkom ambicijom na taj način spakovao poruke mržnje, da su one izgledale atraktivno za tadašnju publiku. Ljudi su plaćali na blagajni bioskopa da bi filmskom katarzom bili dovedeni do „pravedničkog“ gnijeva protiv Jevreja. Jer je istorijski „Jud Zis“, kojeg je državni aparat nevinog osudio na smrt, u filmu pretvoren u pohlepnu, beskrupuloznu i požudnu nakazu. Zato je poslije rata Barbara Gerber označila film kao „djelo režimskih falsifikatora istorije“, a prominentni filmski kritičar Mihael Teteberg ga je nazvao „političkom pornografijom“. U Njemačkoj je 2010. snimljen film „Jud Suß – Film ohne Gewissen“ (Jevrejin Zis – film bez savjesti). Bio je to film o nastanku nacističkog propagandnog filma. To pokazuje dubinu toksičnog traga koji je on ostavio za sobom.

Sam nalogodavac Jozef Gebels je mnogo prije toga zapisao: „Harlanov film‚ Jevrejin Zis. Veoma veliko, genijalno djelo. Antisemitski film, kakvo možemo samo da poželimo. Tome se radujem“.

Film je u poslijeratnoj Njemačkoj zabranjen za javno prikazivanje i može da se vidi samo pod specijalnim uslovima – na primjer, za istraživačke projekte.

Poslijeratni život Juda Zisa

Lion Fojhtvanger se nije vratio u podijeljenu Njemačku. Uspio je svojom romansiranom biografijom slavnog španskog slikara „Goja ili tegobni put saznanja“ da ponovo postane čitan i tražen pisac na njemačkom govornom području. Ali je svojim izdavačima i u Istočnoj i u Zapadnoj Njemačkoj stalno pisao iz Amerike da želi da se uz ostala djela ponovo štampa i njegov najuspješniji roman „Jevrejin Zis“. Kakav je koban učinak imala nacistička epoha na svijest Njemaca pokazuje odgovor njegovog frankfurtskog izdavača Eriha Venta. On je rekao da je nacističko vrijeme „u glavama proizvelo takva pustošenja, da čak i romani kao što je 'Jevrejin Zis, kojem zaista niko ne može da pripiše antisemitske tendencije, i kojem ni jedan ozbiljan čovjek takve tendencije ni danas ne može da prišije, ima antisemitsko dejstvo na otrovane mozgove zaostalih slojeva“.

Od pedesetih godina su se ipak pojavila prva obnovljena izdanja ovog romana u obje Njemačke, a u decenijama poslije autorove smrti (1958. u Los Anđelesu) objavljeno je još niz izdanja na njemačkom govornom području. Kritičari su u Fojhtvangerovom Zisu Openhajmeru prepoznali metaforu modernog čovjeka na razmeđu Istoka i Zapada.

U romanu „Sinovi“, drugoj knjizi istorijske trilogije „Josif Flavije“ odnos Zapada i Istoka – tada Rima i Jerusalima opisuje se ovako: „Car je postupao sa Josifom baš onako kako se oholi Rim uvijek držao prema Istoku. Istok je bio stariji, civilizovaniji, imao je dublje veze s Bogom. Bojali su se tog Istoka, on je istovremeno čovjeka i privlačio i plašio. Bio im je potreban, iskorišćavali su ga, i iskazivali su prema njemu čas blagonaklonost čas prezir”.

Ne može se oteti utisku da je Fojhtvangerov lucidan uvid – jedan od mnogih – zapravo bio dat samo takvim ljudima koji su u sebi odnjegovali i svoj Istok i svoj Zapad kako bi najdublje razumjeli i propatili njihov ambivalentan odnos.

Gustav, lik iz romana Opermanovi koji je iskusio koncentracioni logor, napisao je na poleđini jedne razglednice misao iz Talmuda. Ona bi mogla da bude i moto koji opisuje život Liona Fojhtvangera, a možda i život svakog ljudskog bića: „Zadato nam je da radimo na djelu, ali nam nije dato da ga završimo“.

( Dragoslav Dedović (Deutsche Welle Beograd) )