Povodom 530 godina Oktoiha: Riječ i slika kao tijelo

Kada mi je prije dvanaest godina dodijeljena Povelja Ivan Crnojević, u riječima zahvale sam istakao kako je uz kamen temeljac sazdanja Cetinja1482. godine simbolički bila položena i knjiga.

Ova istorijska činjenica i rečena simbolika nas obavezuju prema tom važnom događaju ne samo za našu lokalnu sredinu nego i za istoriju kulture uopšte.

Fenomen Oktoih predstavlja remek-djelo štamparstva svoga doba. Dokazuje kako se u najtežim okolnostima, u borbi za opstanak, očituje ona temeljna čovjekova potreba za stvaranjem, za obogaćenjem bića, za oduhovljenjem i davanjem smisla ovozemaljskom postojanju. Nepunih četrdeset godina nakon Gutenbergove Biblije štampane u Majncu, na Cetinju jeromonah Makarije (1463 -1533) sa osam pomoćnika izrađuje bogoslužbene knjige koje svojim kvalitetom likovnoestetskim i literarnim i danas zaokupljaju pozornost umjetnika i naučnika.U Gutenbergovoj galaksiji, da se izrazim makluanovskom sintagmom, Oktoih prvoglasnik i Oktoih petoglasnik žive kao stare zvijezde neugasivog sjaja. Riječ, slika i tijelo su tri dominantna elementa koja čine posebnost ovih izdanja. Odnos riječi i slike je po sebi razumljiv, jer slika izaziva riječ kao što riječ potiče sliku. U tom smislu likovnost Oktoiha, odnos crnog i crvenog u slovima, kompozicija i dimenzija stranica sa inicijalima i drvorezima kao ilustracijama, pokazuju rafiniranu koherentnost slikovnog i pisanog.

Ali ono na čemu se u ovim crkvenim knjigama Crnojevića štamparije zasnivaju i riječ i slika jest tijelo. Ono se javlja u dvije bitne dimenzije njegove važnosti. Religijsko mistične i biološko socijalne. Osim Davidovih psalama, dominantno izvorište autori tekstova u Oktoihu nalazili su u kanonskim jevanđeljima Novoga zavjeta. U Jevanđelju po Jovanu piše “U početku bijaše Riječ, i Riječ bijaše kod Boga - i Riječ bijaše Bog”. U nastavku Proslova ovog jevanđelja čitamo “I Riječ je tijelom postala i nastanila se među nama”, (Iv, 1,14). Isus Hrist nije, dakle, metafizički entitet nego biće od krvi i mesa. Bogočovjek ili Čovjekobog. Ova distinkcija je važna jer do danas izaziva oprečna mišljenja. Za teologe Hrist je Bogočovjek, za filozofe Čovjekobog. Jednom je Mereškovski zapisao da će se u budućnosti voditi glavna borba između Bogočovjeka i Čovjekoboga. Korigirao bih misao velikog ruskog književnika i religioznog mislioca smatrajući da je ta borba počela već onda između onih koji su slijedili Mesijin nauk i onih koji su mu, dok je bio razapet na Golgoti, dovikivali: “Ako si Isus spasi se sam”.

* * *

Hrišćanstvo se zasniva na tijelu. Jedan od važnih autora tekstova u Oktoihu i značajan za njihovu redakciju bio je Jovan Damaskin, Iohannes Damascenus, (oko 676 - 749). Ovaj crkveni otac, teolog, filozof i pjesnik, protivnik ikonoklasta, posebno zaslužan za reformu crkvenog pjevanja po sistemu, osmoglasnog “pojanja” tvrdio je da je “ovaploćenje jedina novost pod suncem”. Ova konstatacija izražava apsolut teološke dogme o mističnom utjelovljenju riječi u tijelu koje je po Duhu svetome bezgrešno začeto u utrobi Djevice Marije. S druge strane, u smislu jedinstva u suprotnosti koja se tiče Hristove božanske i ljudske prirode, dakle shvaćene kao jedinstvene pojave, izrazio je na paradoksalan način Tertulijan (160 prije Hrista - 240 poslije Hrista) ugledni pisac, jedan od najbitnijih ranohrišćanskih teologa, nemilosrdni protivnik jeresi. Damaskinovu dogmatiku ovaploćenja Tertulijan potvrđuje na neobičan način intrigantnim intelektom teologa: “I sin Božji je mrtav što se mora vjerovati jer je apsurdno. I sahranjen on ponovo usta što je sigurno jer je nemoguće”.

Treba napomenuti kako su se tekstovi u Oktoihu koristili u hrišćanskoj religiji prije raskola 16. jula 1054. godine, kada se crkva podijelila na istočnu pravoslavnu i zapadnu rimokatoličku. Kako je u hrišćanskoj eshatologiji smrt prva od četiri posljednje stvari (ostale su tri; sud, raj i pakao), upravo tijelo Hristovo, njegov sveti korpus, ima temeljno značenje za hrišćansku vjeru. Tijelom se i njegovim žrtvovanjem izvršava smisao poslanja sina Božjega kao Otkupitelja grijeha i Spasitelja svijeta. Svojom je smrću na raspeću uskrsnućem pobijedio smrt i kao prvorođeni od mrtvih darovao život vječni. U Oktoihu se upravo naglašava ta dimenzija žrtve: “Ti tijelom primi smrt, a nama daruješ besmrtnost”. Hiperbolama se u ovoj crkvenoj knjizi na poetski način ukazuje na značaj tijela upravo u njegovom stradanju. “Hriste, ti stradanjem pomrači sunce a svjetlošću vaskrsenja obasja sav svijet”. Ono Damaskinovo “jedino novo pod suncem”, dakle utjelovljeni Bog, obasjava svijet svjetlošću nove vjere.

To je radikalno drugačije učenje od onog starozavjetnog. Ali kod proroka Izaije u Starom zavjetu nalazimo prefiguraciju Hristovog stradanja koja takođe nadahnjuje autore tekstova u Oktoihu. “Agnus dei” je simbol Isusa kao otkupitelja grijeha prepjevan u istom značenju: “Odvedoše kao ovcu na klanje, njega koji rodu čovječjem darova vaskrsenje”. Religijsko mistična dimenzija Hristovog korpusa ima još jednu važnu posebnost euharistijske transupstancijacije kada okupljenim učenicima na Tajnoj večeri Isus udjeljuje hleb i vino kao njegovo žrtveno tijelo i krv.

* * *

Premda je u tekstovima u Oktoihu Hrist dominantno zastupljen, slava koja je iskazana Bogorodici pokazuje veličanstvenu adoraciju bezgrešne žene. Crkvene dogme, kao temeljne vrijednosti hrišćanskog nauka, u tekstovima Oktoiha, u slavljenju djevice Marije, imaju posebnu vrijednost u njihovom poetskom izrazu, u metaforama u kojima se tjelesno prožima s mističnim, na način da je bogatstvo tog izraza, rekao bih, svojstveno senzibilitetu modernih pjesnika. U jednoj hiperboli o Bogorodici u Oktoihu piše: “Bog tvoju utrobu učini širu od nebesa”. Zemaljsko kao ograničeno tjelesno i kosmičko kao beskrajno po sebi, postali su jedno. Privlačna zanimljivost tekstova ove crkvene bogoslužbene knjige jest i u tome što mistično rođenje Božjeg sina od žene djevice daje dvostruko značenje corpusu femininumu u njegovom veličanju, jer žena “bez gubljenja nevinosti riječ od Boga je rodila”. “Raduj se nepovrijeđena djevojko koja rodi spasenje naše.” Tu je i metafora o kupini u plamenu koja zahvaljujući čudu nije izgorela. “Tako i ti djevojko rodi i ostade djevojka.”

* * *

Tijelo kao biološko socijalna datost, dakle naše ovozemaljsko tijelo, takođe je u važnoj funkciji izražavanja onoga što se Oktoihom prenosi ili saopštava. Jovan Damaskin i Kuzma Jerusalimski, kao najznačajniji himnografi, znali su koju važnost ima ljudski glas za slavljenje upućeno Bogu, što je bila prvenstvena uloga sakralnog sižea knjige. Kako je koncepcija crkvenog pjevanja prema Oktoihu zasnovana da se unutar osam sedmica od Uskrsa napjevi izvode za svaki pojedini dan, stoga je melodioznost izvedbe, ljepota ljudskog glasa kao “najljepšeg instrumenta” bila od izuzetne važnosti. Važnost pjevanja je tim prije značajnija, jer je Isus poslije večere običavao pjevati s učenicima psalme. Da bi se postigla izvedba koja pjevani tekst dovodi do mističnog doživljaja ili uznesenja, bila je nužna i po strogom pravilu rađena selekcija pjevača,,pojaca.” Prethodila im je rigorozna duhovna priprema (kao za ikonopisce) kako bi mogli zadovoljiti najviše standarde za potrebe istočne svete liturgije. (Jer nije svako mogao postati “pjesmopjevac” niti “ikonopisac”). Pjevanje je, po apostolu Pavlu, u najtješnjoj vezi s molitvom. Melodije odgovarajućeg karaktera bile su monofonične, koncipirane za jedan od osam određenih glasova. Korišćenjem stihira (višestihovno pjevanje) ili glasovnih figura, anafora i epifora, kada se ponavljaju riječi na početku ili na kraju određenih stihova, stvara se bogatstvo pjevačkog izraza kojemu se, ne bez razloga, često daje epitet božanski. Treba napomenuti da je postojao radikalni otpor određenog monaškog pokreta koji su crkveno pjevanje, kao i izradu ikona, smatrali svetogrđem, govoreći da unose “profani duh” u suštini neiskazivog i neprikazivog Svemogućeg. Oktoih kao stara bogoslužbena knjiga nakon 530 godina od objavljivanja, danas postoji kao kulturno umjetnički artefakt kojemu u ovoj 2024, jubilarnoj godini, izražavamo istinsko divljenje i njegovim tvorcima dužnu zahvalnost.

* * *

Riječ i slika u Oktoihu petoglasniku funkcionišu u okviru jedne pažljivo koncipirane cjeline čija je likovno estetska vrijednost često puta bila na izvjestan način, uslovno kazano, stavljana u drugi plan zbog pitanja autorstva tih ilustracija rađenih u tehnici drvoreza takozvane knjižne grafike. Neki su istraživači izdanja Crnojevića štamparije to autorstvo pripisivali jeromonahu Makariju, njegovom ikonopisnom daru i senzibilitetu obogaćenom renesansnim duhom onovremene venecijanske likovne kulture. Drugi su smatrali da je Makarije samo bio onaj kompetentni poznavalac štamparskih vještina, savjetnik Đurđa Crnojevića koji je sugerirao ili predlagao koje će se i na koji način teme sakralne sadržine likovno uobličiti i funkcionalo odgovarati knjižnom bloku Oktoiha petoglasnika. Takođe, postoje i pretpostavke da je lično Đurđe Crnojević, kao obrazovan i nadaren poglavar direktno sudjelovao u načinu osmišljavanja grafičkih listova slavnih izdanja njegove štamparije. Osim spornog autorstva, istraživači i proučavatelji grafičkih kompozicija, “Sabor besplotnih sila”, “Sabor svetog Jovana Preteče”, “Izdajstvo Judino”, “Sabor svetog Nikole”, “Silazak u ad” i “Sveti melodi” bavili su se porijeklom uticaja, analizirajući moguće izvore za neka rješenja posebno u ornamentalnom dijelu grafičkih kompozicija.

Puno se raspravljalo o zdanjima prikazanim u grafikama “Sveti melodi” i “Sabor svetog Jovana Preteče”. Sporilo se o tome da li ta zdanja predstavljaju crkvu, odnosno dvor Crnojevića na Cetinju. Ono što mi se čini važnije od tih pretpostavki jest slika odnosno grafika po sebi, onakva kakvu je danas percipiramo kao umjetničko djelo u njegovom likovno estetskom kvalitetu.

* * *

Najpoznatija i najviše publikovana grafika je “Sabor svetog Jovana Preteče”. Kao i ostale grafike Oktoiha petoglasnika, kompozicija je uokvirena simbolično dekorativnim rafiniranim ornamentom biljnog prepleta, minuciozno izrezbarenog nalik čipki, sa odgovarajućim simbolima - četiri jevanđelista, krilatim dječacima putima, animalnim simbolima, malim zagonetnim amoretom i grbom Crnojevića. Ornament uokviruje preciznu geometrijsku površinu spojenog kvadrata i polukruga simboličkih značenja zemlje i neba, nalik uzdužnom presjeku jednobrodne crkve s kupolom. U tom je prostoru smještena glavna tema kompozicije grafičkog lista. Obzirom da me ovom prilikom posebno zanima odnos slike i riječi kao tijela, grafika “Sabor svetog Jovana Preteče” inventivno prikazuje biblijski događaj bazirajući se na novozavjetni izvornik. “Kako vidje mnoge farizeje i saduceje gdje mu dolaze na krštenje, reče im: Zmijski porodi! Ko vas naputi da bježite od srdžbe što stiže? Rodite, dakle, plodom koji odgovara obraćenju. Ne tlapite da možete u sebi reći: Imamo za oca Abrahama, jer kažem vam, Bog može od ovih stijena podići Abrahamovu djecu. Već je položena sjekira na korijen stablima: svako će stablo koje ne daje dobroga roda biti posječeno i bačeno u oganj. Ja vas krstim vodom u znak obraćanja, ali onaj koji dolazi poslije mene jači je od mene”, (Mt, 3, 7, 11).

Preteča na slici istovremeno poziva i pokrštava jerusalimski puk. Asketsko tijelo Krstiteljevo, simbolično je uvećano i u cjelini kompozicije, s drugim elementima, usklađeno u odnosu na grupu manjih tijela koja mu predano prilaze. Krstiteljev korpus stilski više odgovara srednjovjekovnom kanonu zastupljenom na vizantijskim ikonama nego renesansnom prikazu tijela svetog pustinjaka koji se hranio skakavcima i divljim medom. Prostor je na grafici plošan. Samo sugestiju dubine prividno stvara arhitektonski objekt. Geometrizirana struktura zidova zdanja je formalno usaglašena sa ostalim pojedinostima na kompoziciji i sa ornamentalnim okvirom scene. Inventivnost kompozicionog koncepta se ogleda u darovitosti i likovnoj inteligenciji autora ove grafike. Ono što istovremeno dijeli i spaja Preteču od puka koji mu prilazi jest rijeka Jordan, kao formalni element koji vertikalno presijeca kompoziciju. U dinamičnim linijskim grafizmima kao virovima voda se poput slapa spušta padom, bez korita i teče od izvora visoko u stijeni šireći svoj tok prema dnu kompozicije.

Dinamičnost radnje u statičnoj slici je efektno postignuta. Jedan od pokajnika se već nalazi u vodi. Licem preobraćenika predano gleda u Krstitelja koji propovijeda. Glava preobraćenika je u idealnom formalnom odnosu s likom onog koji s prozora lijeve kule radoznalo gleda čudesni Pretečin ritual. Tijelo, slika i riječ su objedinjeni u ovoj temi krštenja ne samo likovnom preciznošću i jasnoćom stiliziranog grafizma nego i tekstom na velikom svitku. Kao da se svitak upravo odmotava harmonično prateći ritam rijeke valovitošću svoje površine na kojoj su ispisane Pretečine riječi: “Pokajte se, jer se približilo Carstvo nebesko”. Plošnost prostora otvara dvije simbolično objedinjene dimenzije. Zemaljsku, u kojoj se događa radnja pokrštavanja, i nebesku, kao vječnog boravišta pravednika. Taj je simbolički efekt postignut sitnim bijelim tačkicama nalik zvjezdanom svodu što na likovno estetski način harmonira s lišćem drveća, s raspuklom stijenom i sa bogatstvom minuciozno ornamentiranog okvira.

* * *

U istom okviru smještena je druga biblijska scena, manje poznata od prethodne, ali likovno takođe posebno zanimljiva. Prikazuje Judino izdajstvo. Stilski, kao “Sabor svetog Jovana Preteče”, pripada karakteru vizantijskih ikonopisa u plošnoj jednostavnosti stiliziranih tijela. Iako se autor grafike drži strogo novozavjetnog izvornika izražavajući dramatičan trenutak kada se izdajničkim poljupcem označava Onaj koji treba biti raspet, likovno je ostvarena izuzetno dojmljiva kompozicija.

Gledajući grafičku scenu kao da čujemo riječi jevanđelja: “I dok je on još govorio, dođe Juda, jedan od Dvanaestorice, i s njime svjetina naoružana mačevima i toljagama koju su poslali glavari sveštenički, književnici i starješine. Izdajnik njegov bijaše s njima dogovorio znak: Koga poljubim taj je... I kako dođe odmah mu pristupi i reče: Rabbi! - pa ga poljubi. Oni digoše ruke na nj i uhvatiše ga”, (Mk, 14, 43, 47). Jednostavnost i dinamičnost kompozicije su majstorski uspostavljeni. Središte prizora radnje čini mirno Hristovo držanje. Snaga njegove mirnoće, jer zna da se mora izvršiti Božja volja, kao da potencira surovost i agresivnost progonitelja koja se oslobađa upravo u momentu kad se izdajnik sprema poljubiti učitelja. Dramski efekt je doveden do paroksizma. Toljage, koplja i mačevi su spremni za kažnjavanje prokazanog. Metalni šiljci i sječiva u daljini sugeriraju još brojnije progonitelje. Samo jedan od Hristovih sljedbenika pruža otpor u donjem lijevom dijelu kompozicije odsijecajući nožem uho nasilniku iz Judine pratnje.

Noć izdajstva je bez zvijezda. Neprozirno crnilo grafički efektno potencira prikazanu radnju i u simboličkoj je funkciji predskazanja golgotskog mraka i smrti Hristovoj na raspeću.

Riječ i slika kao tijelo u Oktoihu petoglasniku i hrišćanska vjera proizašla iz ovaploćenog božjeg korpusa čine ovu bogoslužbenu knjigu tijelom po sebi, u njenoj realnoj datosti i duhovnoj transcendentnosti.

( Dimitrije Popović )