Vorfovim stazama

Prije više od pola vijeka, za vijeme svog studijskog boravka u Americi, mladi anglista iz Jugoslavije, privučen idejama Bendžamina Lija Vorfa i Edvarda Sapira - osmišljava sopstvene “Vorfove staze”... Bio je to višestruko simboličan izbor.

U decenijama koje će uslijediti stalno će se potvrđivati da su ove staze bile najava velikog i dugog puta, izuzetno bogate karijere u životu jednog od najznačajnijih lingvista sa ovih prostora. Knjiga Lingvistički memoari osvjetljava ne samo životni put njenog autora, već ujedno predstavlja “portret” lingvistike XX i prvih decenija XXI vijeka, sa svim njenim zanimljivim pravcima i interdisciplinarnim područjima, uz portrete još 50 među njenim najvažnijim predstavnicima.

Podsjetimo čitaoce da je prof. dr Ranko Bugarski u intervjuu za Art objavljenom 29. novembra 2008. godine govorio o problemu manjinskih i ugroženih jezika, o gostovanju Dejvida Kristala u Beogradu... i još nekim zanimljivim autobiografskim i bibliografskim pojedinostima. Sada je tema mnogo šira - čitav jedan impozantan “pogled u lingvistiku” izvire iz sjećanja autora sabranih na jednom mjestu.

Uz iskrenu zahvalnost što je prihvatio poziv za intervju, započinjem razgovor sa svojim nekadašnjim profesorom Opšte lingvistike i Sociolingvistike na postiplomskim studijama u Beogradu..., ovoga puta i sa nešto treme (u šali bismo rekli - “kao na ispitu”), uz punu svijest o tome šta Lingvistički memoari predstavljaju i znače.

Poštovani profesore, u jednoj od Vaših brojnih knjiga, objavljenoj prije desetak godina i predstavljenoj tada čitaocima Arta, otvorili ste novu temu i najavili žanr kojim ćete se baviti u narednom desetljeću - a to su sjećanja jednog naučnika, lingviste, neka vrsta autobiografije u formi memoara. Portreti Vaših kolega, lingvista sa svih strana svijeta, bili su u tom tekstu toliko upečatljivi da ste - inspirisani Mihizom, a sasvim primjereno - za to poglavlje izabrali naslov “Autobiografija o drugima”. …

Knjiga Lingvstički memoari, objavljena pred početak “lokdauna”, 2020. godine (stoga ne odmah i dostupna mnogim čitaocima), na neki način objedinjuje i sublimira dosadašnje Vaše memoarske tekstove, ali je ipak drukčija, i predstavlja krunu kad je riječ o ovom žanru u vašem autorskom radu. Ponovo pominjete Mihiza, s tim što sada uz taj njegov pamtljivi i već dobro poznati oksimoronski izraz (“autobiografija o drugima”) dodajete i Vaše (namjerno “pleonastično”) - “autobiografija o sebi”. Ovo “o sebi” sasvim je zasnovano na činjenicama (dobar dio “statistike”, odnosno bibliografije, ipak je izostao da knjiga ne bi bila previše obimna), pomalo začinjeno humorom i sjetom. To je sadržaj koji ispunjava prvi dio knjige. U drugom dijelu su portreti 50 lingvista. Da li Vam je teže bilo pisati “autobiografiju o sebi” ili “autobiografiju o drugima”?

Delu knjige posvećenom drugim lingvistima dao sam naslov “Autobiografija o drugima” jer je tu reč o drugima, ali viđenim mojim očima kao deo mog iskustva. U ostatku knjige ja sam u fokusu opisivanih dešavanja, otuda po analogiji “Autobiografija o sebi”. Podjednako sam uživao u oba slučaja i nijedan mi zapravo nije bio težak, ali mi je niz ruku ipak lakše klizio ovaj drugi, utoliko što autor najbolje poznaje samog sebe.

Jednu od brojnih bitnih činjenica iz Vaše “autobiografije o sebi” predstavlja prestižna Nolitova nagradu koja Vam je jedne davne godine dodijeljena za knjigu Jezik i lingvistika. Šta je u to vrijeme značilo dobiti takvu nagradu? Zanimljiva je priča o reakciji Miloša Stambolića... (Vratila je i sjećanje na moje prvo čitanje te knjige, u studentskim danima. Od Humboltove rečenice koja je izabrana kao moto, a izražava bogatstvo, slojevitost i složenost fenomena jezika, pa kroz sva poglavlja i do kraja - to je fascinantno čitalačko iskustvo, a sama knjiga je jedan od onih tekstova koji otvaraju “horizonte očekivanja”. Ostao mi je u sjećanju i utisak o vrhunskoj eleganciji stila.) Zamolila bih Vas da nas ovom prilikom podsjetite na tu anegdotu.

Miloš Stambolić, urednik znamenite Nolitove edicije “Sazvežđa”, rekao mi je da je, čitajući moj rukopis, žalio što ne može odmah da mi kaže koliko mu se on dopada jer ja tada u kući nisam imao telefon... A šta je značila nagrada - bogme mnogo, po bilo kom kriterijumu. U žiriju za nagradu sedeli su, pored samog Stambolića, ljudi formata Vaska Pope i Jovana Hristića, a sama svečanost dodele u hotelu Metropol bila je među najvažnijim kulturnim događajima godine. Publicitet koji je pratio pojavu i nagrađivanje ove knjige podstakao je moju afirmaciju kao naučnika u širim intelektuanim krugovima Beograda, pa i Jugoslavije.

U kontekstu ove priče o telefonu i drugim modernim tehnologijama, kažete da ste očigledno “konzervativni”, i konstatujete da to odgovara Vašim godinama. (Ali ovo u vezi sa nemogućnošću da Vas urednik pozove telefonom bilo je davno - mladi ste bili tada... Znači li to da ste uvijek imali neku odbojnost prema “modernim tehnologijama”? Svojevremeno ste, međutim, ispratili najmodernije tokove u lingvistici u internacionalnim razmjerama i višestruko uticali na naučnu misao o jeziku na ovim našim prostorima.

Ne bih baš govorio o odbojnosti, nego pre o manjku entuzijazma. Ali modernost u tehnologiji nije isto što i modernost u nauci, pa neka mi to bude opravdanje.

U stručnim i naučnim krugovima slovite kao preteča kognitivne lingvistike. O kojem djelu je riječ? Ostaje li žal što svojevremeno niste prihvatili ponudu inostranog izdavača?

Kognitivna lingvistika je veoma aktuelna interdisciplinarna grana moderne lingvistike koja kroz proučavanje interakcija jezičkih i saznajnih strukura i procesa nastoji da osvetli principe funkcionisanja jezika kao instrumenta ljudskog uma. Ja sam u svojoj doktorskoj disertaciji iz 1969. godine, o sistemu engleskih predloga za vertikalnu orijentaciju u prostoru, došao do nekih teorijsko-metodoloških rezultata koji su, merodavno, ocenjeni kao najava kognitivne lingvistike. Od jednog holandskog izdavača dobio sam ponudu da knjigu prevedem na engleski, ali sam to, zauzet drugim tekućim projektima, lakomisleno ostavio “za kasnije” - koje nikad nije stiglo. Tako je, na moju trajnu žalost, propuštena šansa da se moj poluprivatni status preteče ozvaniči u velikom lingvističkom svetu...

Išli ste “Vorfovim stazama”. Cijenili ste Blumfilda, a Sapira i cijenili i voljeli. Bliža Vam je bila njegova misao. Pominjete takođe njegovu “intelektualnu širinu i humanističku orijentaciju”. Za jugoslovensku čitalačku publiku predstavili ste rad svakoga od njih. O tome takođe pišete u Lingvističkim memoarima. Koje pojedinosti biste izdvojili iz tih sjećanja?

Teško mi je da se odlučim zbog velike konkurencije, ali bih ipak izdvojio nezaboravni jednodnevni izlet “Vorfovim stazama” u sopstvenoj režiji, trideset godina posle njega, po pustarama velike Navaho rezervacije u Arizoni do staništa Indijanaca Hopi, čiji je neobični jezik Vorf dubinski proučavao stvarajući empirijsku bazu za potonju Sapir-Vorfovu hipotezu o jezičkoj relativnosti. O ovoj nesvakidašnjoj avanturi detaljnije pišem u ovoj knjizi...

U knjizi je, sasvim očekivano, i portret Dejvida Kristala. U intervjuu za Art 2008. godine pričali ste nam o saradnji sa Kristalom, njegovom gostovanju u Beogradu... Bio je to veoma zanimljiv i koristan intervju, sasvim sigurno inspirativan mnogima (pretpostavljam i onima koji su kasnije ostvarili kontakt sa Kristalom i nagovorili ga da dođe i u Crnu Goru... mada mi detalji te posjete nisu poznati). Znamo da se Dejvid Kristal dugo bavio pitanjem ugroženih jezika. Vi ste odavno član Evropske akademije nauka i umjetnosti, a bili ste uključeni i u rad Komiteta eksperata koji je imenovao Savjet Evrope, a koji se bavio upravo tim problemom. Da li ste zadovoljni rezultatima? Ima li napretka u rješavanju pitanja ugroženosti jezika?

Sve evropske zemlje osim Islanda imaju u svojim granicama jedan broj manjinskih jezika, najčešće zapostavljenih od državnih organa i otuda ugroženih. Posmatrajući te jezike kao važan činilac jezičke raznolikosti i deo kulturne baštine našeg kontinenta, Savet Evrope je 1992. godine doneo Evropsku povelju o regionalnim ili manjinskim jezicima, u cilju njihovog očuvanja i promovisanja. Među potpisnicama Povelje su i sve postjugoslovenske zemlje osim Severne Makedonije. Pod njenim okriljem u Srbiji je, na primer, značajno unapređen status bosanskog, bunjevačkog, romskog i vlaškog, a u Crnoj Gori albanskog i romskog. A i na širem evropskom planu u proteklom periodu dosta je učinjeno i pored različitih teškoća, ali još mnogo toga ostaje da se uradi.

Vratimo se portretima 50 lingvista... Svi su sjajni, živopisni, a sjećanja puna anegdota i dobrog humora. Nemoguće je pomenuti sve... Jedan od posebno koloritnih je portret Romana Jakobsona. Mora da je bilo i zanimljivo i zabavno slušati glasovitog stručnjaka za fonetiku i fonologiju, proslavljenog teoretičara, dok govori engleski sa jakim ruskim akcentom...

U pravu ste, bio je to upadljiv raskorak teorije i prakse. Štaviše, francuski lingvist Emil Benvenist primetio je da “profesor Jakobson tečno govori pet jezika - na ruskom”. Nije mi poznato da li je sam Jakobson ikada komentarisao ovu situaciju, no kako god - jasno je da je sofisticirana fonološka teorija jedno, a lična veština u izgovoru stranog jezika nešto sasvim drugo.

Svojevremeno ste prvi preveli, priredili i predstavili jugoslovenskim čitaocima lingvističku misao Noama Čomskog. Potom ste prestali da pratite njegov rad jer su Vam neki drugi pravci bili privlačniji (simbolično rečeno, nastavili ste da idete Vorfovim i Sapirovim stazama). Kakva su Vaša predviđanja u pogledu budućnosti lingvistike? Kojim putevima će se radije ići: proučavanja jezika kao “zatvorenog sistema”, tj. čisto lingvističkim (Sosir, Blumfild, pa i Čomski), ili pak jezika u kontekstu, u okviru interdisciplinarnih područja (Sapir i brojni sljedbenici)?

Oba opšta pristupa su lingvistici kao celini neophodna i razvijaće se kao i dosad, naporedno a po mogućnosti i u interakciji, na zajedničku korist. Sve ostalo je stvar užeg disciplinarnog opredeljenja i ličnog ukusa, a kakav je moj ukus već ste rekli.

Zanimljivo je da mnogi koji danas znaju za ime Noama Čomskog skoro da nikada nisu čuli za generativnu gramatiku. Zanima ih šta Čomski govori o pitanjima globalne politike, a cijene ga i vole srazmjerno tome da li njegovi stavovi odgovaraju onome što su željeli da čuju. Da li ste ikada pratili Čomskog kao “društvenog aktivistu” i angažovanog intelektualca? Koliko Vam je to bilo interesantno poslije pročitanih knjiga/radova i susreta sa njim na području lingvistike?

Imam puno razumevanja za politički angažman Čomskog i cenim ga kao intelektualca od formata, ali njegove radove izvan lingvistike nisam čitao izuzev ponekog članka i intervjua. Ima mišljenja da su njegova lingvistička misao i politička aktivnost u punoj idejnoj saglasnosti, ali o tome ne mogu da sudim niti me to naročto interesuje. Meni je dovoljan jedan Čomski - puna kapa!

Uticali ste i na svijest o raznim jezičkim pitanjima, ne samo u stručnoj javnosti. Bavili ste se pitanjima jezičke kulture i stavovima (naročito predrasudama) prema jeziku. Istraživali ste žargon. (Postoje takođe predrasude prema samoj ovoj temi. Izgleda da ni danas neki još uvijek nisu shvatili da svi jezički varijeteti mogu biti predmet istraživanja - sociolekti jednako kao dijalekti, na primjer.) Naročito Vas zanima kreativnost u jeziku, očigledno prisutna u žargonu, i u tom smislu proučavali ste slivenice. Kako riječi “blendiraju”? U Vašim knjigama o žargonskoj upotrebi jezika nalazimo mnogo primjera. Navedite nam neke od onih koji su Vama lično najzanimljiviji.

Slivenice (leksičke blende) su reči nastale spajanjem dveju postojećih osnova (reči, delova ili grupa reči) u novu celinu, najčešće kolokvijalno ili žargonski osenčenu. U ranijim epohama ovom postupku povremeno su pribegavali pojedini pisci, ali se on poslednjih decenija razbuktao u mnogim domenima javne upotrebe jezika - u omladinskom slengu, medijima, reklami, politici, nazivima umetničkih grupa i projekata, i drugima. Ja sam tokom godina prikupio, analizirao i klasifikovao preko 2.500 ovakvih tvorenica, a među onima koje smatram posebno efektnim su sledeće: dišomor (diša+mišomor), neomiljeni direktor škole; bestceler (bestseler+celer), najprodavaniji celer na pijaci; bliznismen (blizu+biznismen), poslovni čovek privilegovan bliskošću sa vlastima; strujadin (struja+stojadin), najavljeni električni automobil iz Kragujevca; gejmijerka (gej+premijerka), Ana Brnabić; fontenegro (font+Montenegro), crnogorski font sa novim slovima; Mujaklija (Mujo+Vujaklija), bosanski rečnik stranih reči; bokalni ansambl (bokal+vokalni ansambl), raspevano kafansko društvance; osiromašeni boranijum (osiromašeni uranijum+boranija), boranija bez mesa.

Da li mislite da se danas ipak pomalo pretjeruje sa upotrebom anglicizama? Nedavno ste mi saopštili svoj stav o upotrebi glagola kontaktirati (rekli ste da Vi lično niti koga kontaktirate niti s kim, nego se povezujete, stupate u vezu i slično, a od ponuđenih alternativa onu sa instrumentalom smatrate još gorom od one sa akuzativom)... I kako se Vama dopadaju pravopisna rješenja koja podrazumijevaju da se anglicizmi, kao i sve ostale tuđice, povinuju ortografiji našeg jezika (pisati “imejl”, “mejl”, a ne “e-mail”, “mail”. Ili “kul”, a ne “cool” i slično)?

Bez anglicizama se danas jednostavno ne može, pa ih ne treba generalno proterivati, ali ih treba koristiti s merom i uz poznavanje njihovog značenja, što kod nas neretko nije slučaj. Preporučeno pravopisno rešenje koje pominjete po mom mišljenju je opravdano kao opšta praksa, osim kad specijalni kontekst traži izvorno pisanje.

Postoji li i dalje srpskohrvatski jezik? Ima li budućnosti? Da li njegova današnja raslojenost na četiri sociolingvistička, “politička jezika”, čini još ugroženijim i nekadašnji srpskohrvatski kao jedinstven lingvistički sistem - a i njegove sadašnje varijante?

Za mene ovde ne postoji odnos tipa ili…ili nego tipa i…i, pa je odgovor slojevit. Dakle, na lingvistčko-komunikacijskom nivou i dalje postoji - i postojaće bar u doglednoj budućnosti - zajednički lingvistički sistem, srpskohrvatski jezik, a na pravno-političkom nivou njega sada zamenjuju njegove standardne varijante koje sociolingvistički i politički funkcionišu kao četiri zasebna jezika. Dodajmo još da će iz ugla socijalne psihologije srpskohrvatski živeti sve dok ima govornika koji ga smatraju svojim maternjim jezikom (Uzgred, ja pripadam ovoj sve manjoj populaciji). Ova situacija jeste neobična, ali je proizvod specifičnog sklopa vanjezičkih okolnosti koje su do nje dovele. Lakše je reći: jedan jezik i tačka, ili četiri jezika i tačka, ali je to po meni ideološka simplifikacija pre nego objektivno lingvističko rasuđivanje.

… I dok o ovome razgovaramo u mislima mi je zbornik koji ste uredili 1991, a objavljen je 1992. godine - Language Planning in Yugoslavia (R. Bugarski/C. Hawkesworth, eds.), gdje ste u post skriptumu predgovora (“Introduction”, 7-9) napisali: “Predajući ovu knjigu u štampu, želimo da je posvetimo uspomeni na Jugoslaviju kakva je opisana na njenim stranicama.” Kako taj trenutak izgleda sa ove distance?

Citirana rečenica jedna je od najtežih koje sam ikada napisao. Dopisao sam je dok sam u Londonu, decembra 1991. godine, radio poslednju korekturu šifova knjige, gledajući usput na televiziji stravično razaranje Vukovara; tog trenutka mi je postalo jasno da moja voljena domovina broji svoje poslednje dane dok ja spremam za štampu njoj posvećenu knjigu...

Čitaocima, studentima, kolegama - i uopšte svima koji su imali priliku da budu Vaši slušaoci i sagovornici - dobro je poznat Vaš smisao za humor. Vratiću se sada nekim stranicama Lingvističkih memoara. Prvo, jedno podsjećanje na stil Vašeg rada kao univerzitetskog profesora: voljeli ste, naime, da se prije početka predavanja zajedno sa studentima lijepo nasmijete. Engleska sintaksa im je poslije doze dobrog humora bivala pitkija. (Opšta lingvistika i Sociolingvistika na taj način postaju još interesantniji predmeti.) A sa Džonom Edvardsom, kanadskim naučnikom i stručnjakom za oblast socijalne psihologije jezika, sa kojim ste inače dugo i lijepo sarađivali - dosta ste se i neformalno družili..., pa bi se tako ponekad pričali i vicevi - “naročito lingvistički”. Da li biste bili raspoloženi da za čitaoce Arta podijelite neku od tih lingvističkih šala kojima ste se “uz hladno pivo” smijali zajedno sa Edvardsom?

Još jedan težak izbor, ali neka za ovu priliku posluži anegdota o Jakobsonu koji, ulazeći u Španiju sa Kristinom Pomorskom, tada aktuelnom od njegovih pet supruga, pruža službeniku svoj pasoš u kojem su nanizane sve te osobe. Zapanjeni policajac će na to primetiti da čovek ne može imati pet supruga, ali će Jakobson mrtav hladan odvratiti da i te kako može - ali dijahronijski!

***

Jakobsonov odgovor, naravno, sadrži aluziju na sinhronijski i dijahronijski pristup proučavanju jezika. A u biografiji našeg sagovornika, sinhronijski i dijahronijski, postoji jedno ime koje čitaocu ne može promaći. Na kraju Uvodnih napomena čitamo rečenicu: “Ovu knjigu posvećujem supruzi Svetlani, o pedesetoj godišnjici našeg braka; bez njenog udela knjiga bi bila mnogo tanja”. Kod ovih riječi čitalac će svakako imati u vidu ne samo knjigu Lingvistički memoari, pisanu inače lapidarnim i zanimljivim stilom, koja predstavlja “sećanja jednog veterana” (izraz sadržan u naslovu poglavlja posvećenog primijenjenoj lingvistici, o kojoj autor radije razmišlja kao o “lingvistici u primeni”), nego i cijelu obimnu i raznovrsnu biografiju i bibliografiju njenog autora. Bez udjela profesora Bugarskog čitava lingvistička mapa nekadašnje Jugoslavije i danas postojećih država na tom prostoru bila bi mnogo siromašnija. Ovo se naročito odnosi na međudiscipline koje istražuju jezik u kontekstu, sa antropološkim, psihološkim, sociološkim, filozofskim i svim ostalim aspektima bogatog i slojevitog fenomena ljudskog jezika. Drugim riječima - na lingvističke pravce koje “Vorfove staze” simbolizuju.

( Dr Gordana Leković )