Novi stub 13. jula je u Evropi: Istoričar Miloš Vukanović o značaju i vrijednostima Dana državnosti

Građani Crne Gore moraju da znaju da se novi stub 13. jula nalazi u Evropi, poručio je istoričar Miloš Vukanović.

“Iako sve crnogorske političke elite nakon 2006. godine primarno smatraju da je ekonomski napredak, koji nikako da se desi, ključni faktor unutrašnjeg jedinstva, ono što eventualno uvijek odvaja jednu naciju od druge su vrijednosti i ideali na kojima se te nacije zasnivaju”, naglasio je Vukanović.

Danas, 13. jula 2024. godine, Crna Gora će dvadeseti put proslaviti Dan državnosti.

Vukanović podsjeća na to da se praznik od 1944. godine slavio kao Dan ustanka naroda Crne Gore, a da se od 2004. godine obilježava kao najznačajniji državni praznik, spajajući dva izuzetno važna datuma u istoriji države.

“Prvi, 13. jul iz 1878. godine, kada je na Berlinskom kongresu Knjaževina Crna Gora ostvarila puno međunarodno priznanje, i 13. jul 1941. godine kada je narod Crne Gore podigao do tada najveći ustanak u okupiranoj Evropi”, podsjeća Vukanović.

On upozorava na to da se “u vremenu post-istine i oportunog cinizma, relativizacije i agresivnog nacionalističkog revizionizma, zaboravlja da Dan državnosti ne obilježavamo samo iz pijeteta i sjećanja na pomenute značajne istorijske događaje”.

“Ili iz namjere kreiranja svijesti državotvornog kontinuiteta, već iz namjere da ključne vrijednosti koje su napravile ovo društvo inkorporiramo u savremeni sistem, čak i uz određene izmjene”, poručuje Vukanović.

Puno međunarodno priznanje u Berlinu

Formalno ili neformalno, kaže Vukanović, kada se pominje 13. jul 1878. godine, navodi se da je na Berlinskom kongresu Crna Gora, zajedno sa Srbijom i Rumunijom, stekla nezavisnost.

“Ono što iritira svakog istoričara jeste što ovakva tvrdnja, iako tačna, nije kompletna. Na Berlinskom kongresu Crna Gora je stekla puno međunarodno priznanje, uz značajnu naznaku da je u tom trenutku priznaju samo velike sile, koje do tada to nijesu učinile”, objašnjava on.

Da bi bilo jasnije o čemu se radi, navodi, potrebno je pročitati odredbe Berlinskog ugovora.

“Član 26 navodi: ‘Crnoj Gori priznaju nezavisnost Visoka porta i sve one visoke ugovorne strane koje to dosad nijesu učinile’. Ako uporedimo sa odredbama kojim se Srbiji i Rumuniji priznaje nezavisnost (Član 34 - Visoke ugovorne strane priznaju nezavisnost Kneževine Srbije i Član 43 - Visoke ugovorne strane priznaju nezavisnost Rumunije) - postoji očigledna razlika. Ta razlika otvara prozor u bogatu političku i diplomatsku priču koja se plela još prije bitke na Lješkopolju 1603. godine”, kaže Vukanović.

Ta razlika je, naglašava on, produkt viševjekovnih vojnih i diplomatskih borbi predstavnika dinastije Petrović Njegoš, koji su osigurali da su Ruska imperija, Austrougarska monarhija, Treća francuska republika i Njemačko carstvo i prije Berlinskog kongresa priznavali nezavisnost Crne Gore.

“To je razlika koja objašnjava više od vijek svijesti vladara iz ove dinastije koji su smatrali da vladaju samostalnom državom i da im silna razgraničenja sa Osmanlijama koja traju već od kraja 18. vijeka, Njegošev ugovor o razgraničenju sa Austrijom iz 1841. godine i diplomatske aktivnosti knjaza Danila sa Napoleonom III daju za pravo na takav stav. Samim tim je neprecizna i nepotpuna formulacija da smo 1878. godine stekli nezavisnost, a ako knjige, muzeji i dokumentarci nastali širom Evrope Crnu Goru već za vrijeme Napoleonovih ratova (1804-1815) prikazuju kao samostalnu državu, možemo to početi da radimo i mi”, ističe Vukanović.

Trenutak dolaska crnogorskih izaslanika iz Berlina na Cetinje, ocijenio je on, “sa dokumentom na kojem stoji potpis svih velikih sila, možemo samo da poredimo sa trenutkom podizanja crnogorske državne zastave na Ist Riveru”.

Pored faktografskog, naglašava Vukanović, važniji segment jeste pogled na vrijednosti na kojim je društvo nakon 13. jula 1878. godine izgrađeno.

Sam Berlinski ugovor, precizira on, ali i cijeli niz ugovora u godinama nakon njega, osigurali su prava nepravoslavaca u Knjaževini Crnoj Gori.

Vukanović naglašava da je potrebno razumjeti monumentalnost, vizionarstvo i naprednost ovog poduhvata, da nakon nekoliko vjekova sukoba momentalno dođe do pokušaja integracije bivših sukobljenih strana u jedno društvo.

“Razlog za to je očigledan - nepravoslavci su činili većinu stanovništva u urbanim sredinama i trebalo je zaustaviti njihovo raseljavanje, ali ukazuje i na potrebu novog crnogorskog društva da se osavremeni i napreduje. Ovakvi potezi Knjaževine Crne Gore su učvrstili nasljeđe suživota i tolerancije koji danas smatramo kao jedan od stubova našeg društva. Objektivnom istorijskom analizom jasno je da ovaj poduhvat nije bio u potpunosti uspješan, i da se veliki broj Muslimana i Arbanasa u tom periodu iselio iz Crne Gore, ali ostalo je značajno društveno nasljeđe koje je zadržalo svoj multikulturalni karakter”, kazao je Vukanović.

Najveći ustanak u porobljenoj Evropi

Drugi 13. jul zbog kojeg obilježavamo Dan državnosti odigrao se 1941. godine.

“U organizaciji Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), narod Crne Gore je podigao do tada najveći ustanak u porobljenoj Evropi. Ne možemo govoriti da je to bio prvi ustanak u Evropi jer je bilo oružanih pobuna i prije toga - oružani bataljoni otpora u Poljskoj su formirani sredinom 1940. godine. Ipak, radilo se o do tada najvećem ustanku u kojem je prema procjenama učestvovalo 30.000 ljudi. Iako je ustanak organizovan od strane KPJ, u njemu su učestvovali razni društveni elementi, uključujući značajne vojne i političke ličnosti, koje će kasnije prići nacionalističkom i četničkom kolaboracionističkom pokretu”, priča Vukanović.

U rano jutro tog 13. jula, započete su gerilske borbe širom Crne Gore napadom na okupacione vojne i policijske stanice.

“Iako do dan-danas traju, ne toliko važne, rasprave gdje je pukla prva ustanička puška, zvanični spomenici govore da je to bilo na Čevu”, navodi Vukanović.

Prema njegovim riječima, ono što je važno jeste da je za manje od mjesec dana skoro cijela Crne Gora bila oslobođena, i da je bilo potrebno dovođenje 250.000 okupacionih trupa da se ustanak smiri.

“Ustanak 1941. uveo je Crnu Goru u skoro četiri godine krvavog sukoba sa okupatorom, ali i u građanski rat između raznih ideoloških i nacionalnih frakcija. I pored svih pokušaja nenaučne kleronacionalističke relativizacije, samo je jedna strana ostala dosljedna slobodarskoj i antifašističkoj ideji tokom cijelog rata. Samo su sljedbenici jedne ideje, bili oni iskusni ‘španski borci’ ili đaci cetinjske, podgoričke ili beranske gimnazije, pregurali teške godine planinske borbe Neretve i Sutjeske, oslobodili Sarajevo i Beograd, i otjerali okupatora i njegove saradnike, bili oni četnici ili ustaše, do granica Austrije. Samo su jugoslovenski, a sa njima i crnogorski partizani, uspjeli da samostalno oslobode svoju državu bez preovlađujuće pomoći saveznika i da u Teheranu 1943. godine budu prepoznati kao ravnopravna saveznička snaga”, ističe Vukanović.

Koliki je bio doprinos Crne Gore u pobjedi nad fašizmom, Vukanović ilustruje brojkama - na kraju rata 1945. godine Vojska Jugoslavije je imala 72 generala, od toga 28 iz Crne Gore.

“Od ukupno 23 člana Vrhovnog štaba NOVJ-a, njih osam je bilo iz Crne Gore. Crnogorci su bili na čelu sedam od 18 partizanskih korpusa, i što je najvažnije, činili su skoro 19 odsto narodnih heroja. Ove brojke postaju relevantne kada se uzme u obzir da je udio građana Crne Gore u jugoslovenskom stanovništvu jedva prelazio dva odsto”, precizira Vukanović.

On naglašava i da zločini počinjeni tokom i nakon rata od strane partizana, odnosno pripadnika NOB-a, nijesu tajna niti ih treba skrivati.

“Zrelost savremenog crnogorskog društva podrazumijeva da mi možemo da otvoreno govorimo o njima, da istražimo mjesta stradanja, bez ugrožavanja značaja drugog trinaestojulskog stuba savremene Crne Gore, a to je stub antifašizma, antiklerofašizma i antiimperijalizma”, rekao je Vukanović.

Antiratna i građanska Crna Gora

Vukanović podsjeća da su prije referenduma kojim je obnovljena nezavisnost Crne Gore definisani državni simboli i 13. jul kao Dan državnosti.

“Obnovom nezavisnosti proklamovano je da će se na izgrađenim stubovima tolerancije i antifašizma savremeno crnogorsko društvo razvijati i na osnovama građanskog i sekularnog društva. Takva ideja trebalo je, ne samo da integriše pozitivno nasljeđe prošlosti, već i da ojača društveni sistem kako bi bio otporan na ciklične pojave nestabilnosti Balkana. Sa novim stubom, prepoznatim u antiratnom pro-suverenističkom i pro-evropskom pokretu, nezavisna Crna Gora je dobila novu šansu za samostalan društveni razvoj”, kaže Vukanović.

Nažalost, poručuje on, nova politička elita je bila “preokupirana koruptivnom transformacijom državnih resursa, degradacijom bilo kakve institucionalne snage koja bi kontrolisala njihovu moć i pratećom promocijom limitiranih i poslušnih”.

“Takav pristup se prelio i na kulturno-obrazovnu politiku gdje su čak i dobre namjere veće promocije zasebnosti lokalnog istorijsko-kulturnog nasljeđa kontaminirane političkim intervencijama. Antifašizam je postao isprazna floskula, a jedinstveno multikulturalno društvo je razgrađeno u etno-feudalne posjede partija. Jačanje kapaciteta društva da se odupre nacionalizmima i negativnim regionalnim trendovima je zaustavljeno, a nigdje to nije bilo očiglednije nego kod procesuiranja ratnih zločina i procesa suočavanja s prošlošću”, objašnjava Vukanović.

Prema njegovim riječima, elementi društva koji je trebalo da se suprotstave takvoj vlasti - nezavisne institucije, civilno društvo i mediji su u kontinuitetu napadani, dok je Srpskoj pravoslavnoj crkvi, sa agresivnom kleronacionalnom ideologijom, prećutno dozvoljena slobodna ekspanzija, bogaćenje i uništenje pravoslavnog kulturnog blaga.

“Negativni društveni trendovi su objektivno morali dovesti do smjene takvog sistema, međutim, tu je napravljena suštinska greška. Podržana i dopuštena je smjena vlasti od strane političkih i društvenih entiteta koji su od 2006. godine, da ne kažem od 1988. godine, u kontinuitetu napadali trinaestojulsko nasljeđe Crne Gore. Ti entiteti su percipirali referendum ne kao izjašnjavanje građana, već nacionalnih i vjerskih zajednica. Agresivno su napadali pravo na crnogorski jezik i obnovu Crnogorske pravoslavne crkve, paralelno veličajući ratne zločine kako iz Drugog svjetskog rata, tako i iz ratova 90-ih. Neprincipijelnost borbe protiv ‘tiranina’ (Mila) Đukanovića su pokazali fascinacijom nedemokratskim režimom u Srbiji, a odbojnost ka humanističkim vrijednostima relativizacijom razaranja ukrajinskih gradova”, ocijenio je Vukanović.

Naglašava da smjena, u korupciji i kriminalu ogrezlog režima, očigledno da nije bila opravdana saradnjom sa entitetima koji ne da ne poštuju principe 13. jula, već ih temeljno preziru.

Put pred nama i 13. jul...

Vukanović kaže da većina građana Crne Gore danas želi da vjeruje da se država nalazi na dobrom putu i da su turbulencije koje sada doživljavamo posljedica sazrijevanja još uvijek nejakog tranzicionog društva.

“Iako na duže staze ova tvrdnja može biti tačna, potrebno je ipak imati opreza”, upozorava on.

Prema njegovim riječima, ne ulazeći u namjere i kompetencije trenutne vladajuće elite, a i jedno i drugo su pod velikim znakom pitanja, ključni oprez je ka namjeri poštovanja naslijeđenih vrijednosti i razvoju novih.

“Vrijednosti 13. jula su u kontinuitetu osiguravale suverenost crnogorskog društva. Ako su išta posljednjih 150 godina od Berlinskog kongresa te vrijednosti pokazale, to je da je bilo koja politika koja ne poštuje te principe osuđena na propast, ali tek nakon što degradira crnogorsko društvo decenijskim mrcvarenjem i stagnacijom. Drugi oprez i sumnja javljaju se ka namjerama i sposobnosti razvoja novih vrijednosti. Društva ne mogu ići naprijed stagnacijom ili životom u prošlosti. U prošlosti tražimo pozitivno iskustvo kako da idemo naprijed a da ne napravimo stare greške, ali u njoj ne možemo naći sveobuhvatni okvir za savremeno društveno bitisanje”, naglasio je Vukanović.

Građani, ocijenio je, moraju da razumiju da već kasnimo sa razvojem novog vrijednosnog stuba našeg društva koji mora da bude orijentisan ka evropskim vrijednostima vladavine prava, demokratičnosti i naučnom pristupu rješavanju problema.

“Čak je poželjno da ove vrijednosti imaju uključen i lokalni dodir društvenog uređenja. Okretanje ka koruptivnom despotizmu vraća u stagnaciju, depopulaciju i na kraju uništenje. Građani Crne Gore moraju da znaju da se novi stub trinaestog jula nalazi u Evropi”, ponovio je Vukanović.

( Tina Popović )