Najveći ratni brod Kraljevine SHS nosio ime po mjestu u Boki: Kako je "Krunski princ Rudolf" postao "Kumbor"

Malo mjesto u Boki Kotorskoj sa puno vojnopomorske istorije Kumbor imalo je čast da 1921. godine njegovo ime ponese u tom trenutku najveći i formalno najjači ratni brod kojim je raspolagala novoformirana država južnih Slovena - Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.

Riječ je o staroj obalnoj oklopnjači “Kumbor”, nekadašnjem SMS “Kronprinz Erzherzog Rudolf” Carske i Kraljevske mornarice Austro-Ugarske.

Taj brod bio je jedan od samo dvadesetak plovila austrougarske mornarice koji su nakon završetka Prvog svjetskog rata dodijeljeni novoformiranoj Kraljevini SHS, dok su većinu ostale impozantne ratne flote K.u.K Kriegsmarine među sobom podijelile članice Antante kao ratne pobjednice.

SMS “Kronprinz Erzherzog Rudolf” i njegova polublizankinja, oklopnjača SMS “Kronprinzessin Stefanie” bili su tranzicioni tip brodova kojima je austrougarska mornarica u drugoj polovini 19. vijeka pokušavala da uhvati korak sa modernim stremljenjima u ratnoj brodogradnji u svijetu, te zamijeni svoje zastarjele oklopnjače, većinom veterane iz čuvene Viške bitke 1866. Stoga je početkom 1881, glavni konstruktor K.u.K. Kriegsmarine, inženjer brodogradnje Jozef Kučika dobio nalog da konstruiše dvije nove barbetne oklopnjače, po ugledu na tada aktuelne slične francuske ratne brodove “Victorieuse”, “Dévastation” i “Admiral Duperré”, a koji su sagrađeni između 1875. and 1879. Nova dva broda čiji je detaljni dizajn i konstrukciju Kučika povjerio inženjeru Morizu Soiki, značili su definitivnu tranziciju austrougarske mornarice sa dotadašnjih zastarjelih oklopljenih brodova sa tzv. centralnom baterijom, a koji su uz parni pogon imali i jarbole sa jedrima na barbetne bojne brodove sa isključivo parnim pogonom.

Iako je Soikina krecija bila značajan korak naprijed za austro-ugarsku mornaricu, dugo vrijeme gradnje ova dva nova broda u brodogradilištima u Puli, odnosno Trstu uzrokovano prvenstveno nedostatkom novca u državnoj kasi, kombinovano sa izuzetno brzim tehnološkim razvojem i napretkom u svjetskoj ratnoj brodogradnji koji karakteriše posljednje decenije 19. stoljeća, novog “Rudolfa” i “Stefanie” učinilo je praktično zastarjelima i prije nego što su ti brodovi bili dovršeni i uvedeni u operativnu upotrebu.

SMS “Kronprinz Erzherzog Rudolf” dobio je ime po jedinom sinu cara Franja Josipa I, prestolonasljedniku - nadvojvodi, krunskom princu Rudolfu Hasburškom (1858-1889). Kobilica ovog broda položena je na navozu Arsenala K.u.K. Kriegsmarine u Puli 25. januara 1884. Nova oklopnjača svečano je porinuta 6. jula 1887. godine u prisutvu cara Franja Josipa i brojnih uglednika. Konačno je “Rudolf” završen 1889. kada je 20. septembra zvanično i uveden u operativnu upotrebu austrougarske mornarice. Njegova izgradnja i opremanje koštali su ukupno 5,44 miliona tadašnjih forinti. Nova čelična oklopnjača bila je duga 97,6 metara, široka 19,27 metara, a sa gazom od 7,39 metara, imala je laki deplasman od 6.939 tona, odnosno puni od 7.432 tone. Brod je imao oklopljeni pojas u predjelu vodene linije visine 2,7 metara sa oklopom debljine od 254 do 305 mm, barbete i oklopne pregrade na oba kraja citadele bile su debljine 250 mm, a druga paluba bila je zaštićena oklopom debljine 95 mm. Upotrijebljen je tzv. kompozitni oklop koji je proizvela njemačka firma “Dillinger Hütte”, postavljen na drvenoj podlozi radi veće elastičnosti i lakšeg nošenja sa eventualnim pogocima protivničkih granata.

Pogonski kompleks “Rudolfa” izradilo je brodogradilište Stabilimento Technico Triestino iz Trsta, a sastojao se od dvije dvocilindrične parne mašine trostruke ekspanzije koje su preko osovina, pokretale dva četverokraka propelera promjera 5,49 metara. Paru je proizvodilo 10 tzv. vatroocjevnih kotlova, svaki sa po tri ložišta za ugalj. Ovakav pogonski sklop imao je 6.000 konjskih snaga i omogućavao je “Rudolfu” relativno skromnu maksimalnu brzinu od samo 15,5 čvorova. Sa tzv. prisilnom ventilacijom, snaga ovog pogona rasla je na 7.500 konja ali je to donosilo samo neznatno povećanje maksimalne brzine na 16 čvorova. Zalihe uglja iznosile su maksimalno do 650 tona. “Rudolf” je bio opremljen parogeneratorima koji su proizvodi električnu energiju za unutrašnje osvjetljene, reflektore, pumpe i druge potrebe broda. Oklopnjača je imala dva dimnjaka i jedan jarbol za osmatranje i signalizaciju.

Glavno naoružanje SMS “Kronprinz Erzherzog Rudolf” “Rudolf” činila su tri teška topa tipa Krupp C 80, kalibra 305 mm/L35. Topovi glavne artiljerije bili su montrirani na hidraulički okretna postolja koja je napravila engleska firma Armstrong, Mitchell & Co iz Njukasla. Dva topa bila su ugrađena na bokovima broda, sa obje strane komandnog mosta dok je jedan top bio postavljen na uzdužnoj osi broda na krmenoj palubi. “Rudolf” je nosio borbeni komplet od 120 granata za njih, od kojih je svaka bila težine po 450 kilograma. Sekundrano naoružanje činilo je šest topova kalibra 120 mm raspoređenih po tri bočno u citadeli. Ovi topovi ispaljivali su granate težine 26 kilograma, kakvih je brod u svom borbenom kompletu nosio ukupno 256 komada. Za odbranu od napada neprijateljskih torpiljarki, “Rudolf” je imao sedam brzometnih topova kalibra 47 mm koje je izradila francuska firma Hotchkiss sa bojevim kompletom od 1.770 granata, te dva topa kalibra 37 mm istog proizvođača, sa bojevim kompletom od 780 granata. Brod je nosio i dva demontabilna topa kalibra 66 mm koji su bili predviđeni za korišćenje od strane desantnih timova tokom iskrcavanja na obalu. Naoružanje ove oklopnjače kompletirale su četiri nadvodne torpedne cijevi (po jedna na pramcu, krmi i na oba boka) kalibra 400 mm, sa bojevim kompletom od 14 torpeda.

SMS “Kronprinz Erzherzog Rudolf” opsluživala je posada od 450 oficira, podoficira i mornara. Po uvođenju u operativnu upotrebu K.u.K. Ktriegsmarine, “Kronprinz Erzherzog Rudolf” je postao njen komandni i zastavni brod. Sa polubliznakinjom “Stefanie” i sa torpednom krstaricom “Kaiser Franz Joseph I”, 1890. na poziv njemačkog cara Vilhelma austrougarskoj mornarici da učestvuje u avgustovskim vježbama sa njemačkom Carskom mornaricom, ovaj je brod poslat na Sjeverno more. Austrougarskim pomorskim sastavom je komandovao kontraadmiral Johan fon Hinke, a brodovi su na putu do Njemačke, posjetili Gibraltar i Veliku Britaniju gdje su učestvovali u reviji britanske i stranih flota u čast britanske kraljice Viktorije. Tokom ovog putovanja,”Riudolf” i ostala dva austrougarska broda posjetili su i Kopenhagen u Danskoj i luku Karlskrona u Švedskoj, da bi nakon završenih manevara sa njemačkim brodovima u Sjevernom moru, na povratku za Jadran, posjetili i luke Šerbur u Francuskoj, Lisabon u Portugalu i Palermo u Italiji. Naredne, 1892. godine, “Rudolf” “Stefanie” i “Kaiser Franz Joseph I” su posjetili Đenovu u Italiji gdje su učestvovali u manifestacijama kojima je poslavljana 400. godišnjica prvog Kolumbovog putovanja do Amerike. U Đenovi su “Rudolfa” tada obišli italijanski kralj Umberto I i njegov sin, princ Vitorio Emanuele III.

Do kraja 19.vijeka “Rudolf” je obavljao zadatke mahom po Jadranskom moru i u tih manje od deset godina upotrebe, već se smatrao zastarjelim brodom koji su prevazišle i neke nove i modernije, u međuvremenu sagrađene austrougarske obalske oklopnjače i bojni brodovi klasa “Monarch”, “Arpad” i “Habsburg”. Stoga je već 1906. “Kronprinz Erzherzog Rudolf” i zvanično preklasifikovan u brod za obalsku odbranu i povučen na dužnosti od sekundarnog značaja. Godine 1908. Austro-Ugarska je čak pokušala da proda “Rudolfa” “Stefanie” i od njih još stariju oklopnjaču “Tegetthoff” Urugvaju, da bi došla do novca neophodnog za početak gradnje novih modernih bojnih brodova-drednota, ali je taj posao na kraju propao.

Početak Prvog svjetskog rata SMS “Kronprinz Erzherzog Rudolf” je dočekao u Boki Kotorskoj, služeći prvo kao brod za obalsku odbranu, a onda i kao komandni brod ovdašnje Minerske komande. Njime je tada zapovijedao kapetan fregate Rihard Florio, rodom sa Prčanja, a brod je najčešće bio stacioniran u Rosama na ulazu u zaliv. “Rudolf” je tada bio na čelu sastava kojeg su uz ovu oklopnjaču činili i jedan stari razarač, četiri torpiljarke, jedan minopolagač, dva minolovca i više manjih i pomoćnih plovila, a njihov zajednički osnovni zadatak je bio da brinu o postavljanju i održavanju minskih baraža rapoređenih na prilazima zalivu, odnosno u dijelu Boke do Kumborskog tjesnaca.

Tada se desila i za “Kronprinz Erzherzog Rudolf” najuzbudljivija ratna epizoda jer je 29. novembra 1914. francuska podmornica “Cugnot” uspjela da se provuče kroz minske baraže na ulazu u Boku i da neopažena, prodre u zaliv. Podmornica je pokušala da napadne i torpeduje “Rudolfa” koji je bio najveći austrougarski brod što ga je “Cugnot” opazila na potezu od Mamule prema Kumboru, ali je u tome omelo nailazak na podvodnu hrid u koju je podmornica udarila. Tada je “Cugnot” primijetila austrougarska torpiljarka 57T i oglasila uzbunu, pa su podmornicu odmah pored ove torpiljarke, napali i razarači “Ulan” i “Blitz” te mala topiljarka Tb36. Torpedo koji je 57T ispalila na “Cugnot” je međutim, promašio i francuska podmornica je uspjela da umakne Austro-Ugarima i pobjegne iz zaliva na otvoreno more.

Ostatak rata “Rudolf” je proveo većinom neaktivan u Boki, da bi 1.februara 1918. i njegova posada otkazala poslušnost nadređenima i priključila se velikoj pobuni mornara na austrougarskim brodovima koja je tada izbila u Boki. Narednog dana. SMS “Kronprinz Erzherzog Rudolf” je napustio svoj vez u Rosama i uputio se u Tivatski zaliv želeći da se tamo pridruži ostalim pobunjenim bodovima, međutim, u prolazu pored Herceg Novog, napala ga je granatirala jedna od baterija sa tvrđave Španjola koju su opsluživale trupe austrougarske kopnene vojske što su ostale vjerne caru i nisu učestvovale u pobuni koja je zahvatila flotu. Pritom su artiljerci sa tvrđave uspjeli da jednom granatom pogode “Rudolf”, lakše ga oštete i ubiju dvoje od pobunjenih mornara na oklopnjači, pa se ona vratila u Rose.

Trećeg februra 1918. u Boku je iz Pule stigla Treća divizija bojnih brodova austro-ugarske mornarice što je, uz kolebanje vođa pobunjenika i pritiske sa kopna, na kraju rezultiralo i konačnim slamanjem pobune mornara. Po završetku Prog svjetskog rata u novembru 1918. SMS “Kronprinz Erzherzog Rudolf” i druge austrougarske ratne i pomoćne brodove koji su se zatekli u Boki, pod svoju kontrolu su preuzeli saveznici. Brod je propadao na mrtvom vezu u Rosama i kasnije Kumboru gdje je marta 1921. ova oklopnjača bila zvanično predata novoformiranoj Kraljevskoj mornarici SHS, zajedno sa još 12 torpiljarki i nekoliko manjih pomoćnih brodova. “Kronprinz Erzherzog Rudolf” je tada i zvanično preimenovan u “Kumbor”, a na njemu je uspostavljena prva Komanda novoformirane Mornarice Kraljevine SHS.

Ovim i ostalim SHS brodovima što su se tada zatekli u Boki, komandovao je Slovenac, kapetan bojnog broda Anton Dolenc.

Iako je “Kumbor” bio daleko najveći od svih ratnih brodova kojima je tada raspolagala novoformirana Krakljevina SHS, ova obalska oklopnjača je bila u vrlo lošem tehničkom stanju. Iako je “Kumbor” bio zvanično klasifikovan kao brod za obalsku odbranu, on je u suštini bio stacionaran - nepokretan i usidren ispred mjesta čije je ime nosio, te je kraće vrijeme služio kao hulk, samo za obuku kadrova novoformirane Mornarice Kraljevine SHS. Potpuno zastario i dotrajao brod nije bio privlačan za novu Mornaricu da na njega troši ionako ograničene svoje tehničke i pogotovo finansijske mogućnosti, pa je oklopnjača “Kumbor” već naredne, 1922. godine zvanično ispisana iz Flotne liste Mornarice Kraljevine SHS, te je uskoro prodata jednoj stranoj firmi i isječena u staro željezo.

Time se završio život jedinog ratnog broda u istoriji koji je ponio ime Kumbora.

( Siniša Luković )