Da li je polikriza zaista tako loša?

Uzburkana svjetska ekonomija i nedavna euforija na berzi izgleda su u suprotnosti sa našim krizom razorenim svijetom koji se dijeli. Naizgled nerješivi sukobi u Gazi i Ukrajini proizveli su duboke podjele kako na međunarodnom planu, tako i unutar bogatih, industrijalizovanih zemalja.

Nesposobne da se dogovore o tome šta je njihov sopstveni nacionalni interes, demokratije nastoje da formulišu koherentnu spoljnu politiku. Ukratko, političkih kriza ima svuda osim u ekonomskim podacima.

Šta nam govori ova neusklađenost? Da li nas osnovni izvori ekonomskog rasta čine sigurnijim uprkos svemu ili bi trebalo da budemo više zabrinuti zbog onoga što tek dolazi? Čini se da su argumenti za pesimizam jaki. Nakon negativnog šoka ponude izazvanog kovidom-19, a zatim i ruskim ratom protiv Ukrajine, ljudi su izgubili nadu da ekonomija sama može da riješi njihove probleme. Kako se ratovi šire i tenzije rastu, rizik od novih negativnih šokova u snabdijevanju raste. Niko više ne gaji iluzije da je ekonomija imuna na politiku.

Švajcarska je nekada bila efikasan posrednik u međunarodnim sukobima, ali su njeni nedavni napori bili uzaludni. Junska mirovna konferencija u Burgenštoku pokušala je da napravi plan za postizanje mira u Ukrajini, ali se ni Rusija ni Kina nisu pojavile, a sile u razvoju kao što su Indija, Brazil, Saudijska Arabija, Tajland i Indonezija odbile su da potpišu konačni kominike.

U međuvremenu, globalno ekonomsko upravljanje takođe se pogoršava. Svjetska trgovinska organizacija je na umoru, a institucijama Breton Vudsa (Svjetska banka i Međunarodni monetarni fond), koje trenutno slave 80. rođendan, vide se godine. Čak i kineska alternativna verzija globalizacije, inicijativa Pojas i put, posustaje pod teretom duga.

Ovi i drugi razvoji događaja objašnjavaju popularnost termina “polikriza”. Skovao ga je 1990-ih francuski filozof Edgar Moren, preuzeo ga predsjednik Evropske komisije Žan-Klod Junker 2010-ih, a tokom pandemije ga je popularizovao istoričar Adam Tuz.

Moren se osvrnuo na tvrdnju Frensisa Fukujame da istorijski razvoj teži liberalnoj demokratiji i tržišnom kapitalizmu. Razmišljajući o godinama neposredno nakon hladnog rata, Moren se zabrinuo da je svaka oblast ljudskog postojanja u krizi - od ekonomije, društva i tradicionalnog domaćinstva, do vrijednosti, mladih, nauke i prava. Svijet je stvorio opasne povratne sprege koje su prijetile da preplave regulativu, povećaju smrtnu opasnost od devastacije životne sredine i nuklearnog sukoba.

Riječ “kriza” izvedena je od grčkog izbor, što se koristilo da se opiše prekretnica, često u bolesti, kada se pacijent na granici smrti ili, alternativno, oporavka. A “poli” dolazi od polisa, što u širem smislu znači “država ili društvo, posebno kada ih karakteriše osjećaj zajednice”. Množina je polloi i možda bi trebalo da govorimo o “poloikrizama”. Naši polloi, naše zajednice se raspadaju.

Razmišljajući o putanji pojma kriza, veliki istoričar Rajnhart Koselek je primijetio: “Takva sklonost ka nepreciznosti i nejasnoći, međutim, sama po sebi se može posmatrati kao simptom istorijske krize koja se još ne može u potpunosti procijeniti”.

Ali kriza i polikriza, naravno, nisu novost. Oba koncepta su ugrađena u ljudsku istoriju, a time i u ljudsku psihu. Dubok šok izazvan epizodama gladi, bolesti i rata - predmoderni jahači apokalipse - ostavlja utisak da su svi izazovi povezani. Kao što kaže Klaudije u Šekspirovom Hamletu: “Kada dođu tuge, ne dolaze kao pojedinačne uhode, već u bataljonima”.

Kraj Rimskog carstva - sa njegovom prekomjernom ekspanzijom, neuspjehom u snabdijevanju velikih gradova, eskalacijom nejednakosti, glađu i spoljnim napadima - nesumnjivo je bio uzdrman polikrizom. Slično tome, 1340-ih, nakon bankrota država (prije svega engleske monarhije) kao i velikih finansijskih kuća u Firenci, došlo je do novih ratova koji su pomogli da se crna smrt proširi Evropom. Tako je kasnosrednjovjekovna verzija globalizacije brutalno prekinuta.

Zanimljivo je to što u ovom trenutku, uprkos svoj propasti i turobnosti, rješenja izgledaju bliža i sveobuhvatnija nego u bilo kom prethodnom periodu. Tempo tehnoloških inovacija se ubrzava - što je često kao odgovor na krize - i postoji opravdan optimizam u pogledu kapaciteta vještačke inteligencije da pruži značajna poboljšanja u medicini (novi ljekovi, nove metode) i obrazovanju (nove nastavne metode), kao i u generisanju alternativa za energiju ugljenika ili široku upotrebu pesticida.

Možda bi zato trebalo da budemo optimisti i da se više fokusiramo na “poli” nego na “krizu”. “Poli” je sam po sebi postao lajtmotiv 2020-ih, sa obnovljenim interesovanjem za još jedan stari fenomen - poliamoriju. Psihoterapeutkinja Džesika Fern uvela je termine kao što su polysecure i polywise, koji odražavaju Morenovu paralelu između pojedinačnih kriza malih razmjera i svjetskih događaja. Zapravo, termini koji se odnose na lični život sve se više primjenjuju na šire političke tokove. Kina i SAD su, na primjer, krenule u “svjesni raskid”, što je izraz koji je Gvinet Paltrou odabrala za svoj rastanak sa Krisom Martinom.

Svijet je možda sigurniji nego što mislimo. Iako se suočavamo sa polinegativnim šokovima u snabdijevanju, oni mogu generisati nove inovacije koje bi mogle dovesti do više, a ne manje, prosperiteta i bezbjednosti.

Autor je profesor istorije i međunarodnih poslova na Univerzitetu Prinston

Coypright: Project Syndicate, 2024. (prevod: N.R.)

( Harold James )