Književni ogled o romanu "Aurora": Semantika svitanja sa feminističkim predznakom

“Magija šaha sve nas ujedinjuje. Svi smo jedan rod...”

“Šah pripada svima...”

(A što se tiče podjele na “lijeve” i “desne”…)

“Ovo je šah i sve je po zakonu. Kraj priče.”

(Aurora, 85, 92, 253)

In medias res!

Fascinantna je polisemičnost ovih riječi. Ideja se može domišljati bez ograničenja.

S vremena na vrijeme, gotovo u pravilnim vremenskim razmacima (a što će reći - najčešće u predizbornim kampanjama) slušamo o potrebi za “nacionalnim pomirenjem”, o programima u kojima je to zacrtano kao cilj. Priča dobro zvuči i mnogima prija. Uostalom, ljudi su odavno umorni od traumatičnih, besmislenih, destruktivnih podjela, koje, na koncu, ničemu dobrom nisu poslužile.

Da izbjegnemo suvišnu retoriku: “Nas samo šah može pomiriti!”

Drugim riječima: poštovanje zakona i jasnih pravila.

U okviru zacrtanih pravila na 64 polja možete biti kreativni koliko hoćete. (Dobro... recimo da ne može svako ponoviti slavu dadaističkog koncepta partije Marsel Dišan - Džon Kejdž, sa svim muzičkim efektima i višeslojnim umjetničkim konotacijama, ali ostaje još beskonačno mnogo mogućnosti.) Igrajte, plešite, budite virtuoz, ostvarite remek-djelo! Ne postoje dvije iste partije šaha. Ali pravila se moraju poštovati.

Počeli smo od dominantne ideje Aurore. One koja na neki način u sebi sadrži i sve ostale.

Čitaocu se otvara široki prostor za finiju kontemplaciju, dugo promišljanje drevne igre kao beskrajnog polja značenja.

Polis Podgorica

U prethodnim knjigama iz podgoričkog ciklusa Balše Brkovića upoznali smo ovaj romaneskni urbani prostor kroz narativnu fikciju koja referira na savremenost.

Kao što je to znao da potcrta prof. dr Dragan Koprivica, govoreći svojevremeno o značaju i vrijednosti knjige Privatna galerija, prve u pomenutom serijalu (parafraziraću, a poznata naslovna sintagma Edgara Morena lijepo će poslužiti): taj tekst predstavljao je nešto suštinski novo u našoj književnosti, jer, poslije uvijek istih, klasičnih i tradicionalnih, već pomalo zamornih narativa - konačno smo imali roman koji izražava duh vremena, ovog, našeg vremena i prostora. Na pomolu je bio drugačiji književni manir i poetika. U tom smislu, odista, bio je to pionirski, pa i programski tekst. Slučajno ili ne - ujedno i milenijumski. Simbolično je označio kraj jedne epohe na koncu drugog hiljadugodišta, i najavio nešto novo. A to “nešto” nedavno je, u kontekstu razgovora o Aurori, tačno opisao Božo Koprivica (inače jedan od mojih omiljenih autora, naročito kada priča o fudbalu, bijelim ružama i Kišu) - ističući ujedno koliko je važnu ulogu imala ta generacija pisaca na ovdašnjoj literarnoj sceni. Balšina generacija. (Da, ostaje upamćeno - dugo je uz njih išla oznaka “mladi crnogorski pisci”, a svi znamo koja su to imena.)

Ako djela Balše Brkovića u kojima je ovaj grad polazište i stjecište događanja posmatramo kao cjelinu, onda je Aurora markirana postupkom retrospekcije, putovanja u prošlost (ali da vidimo kako je to bilo ili moglo biti hiljadu devetsto trideset druge), koji je rezultirao uspjelom i veoma zanimljivom rekonstrukcijom epohe. Jer, kao što je autor Aurore napisao u jednom svom stihu:

“Književnost ima moć da se igra sa Kalendarom.”

(Umiranje profesora K., Crno igralište)

Narativna fikcija se nastavlja - ili kreće ispočetka, u zavisnosti od toga da li knjigu čitate kao dio podgoričke tetralogije ili pak kao odvojenu, zasebnu cjelinu - sa novom konstelacijom književnih likova, kojima pripovjedač, divergentno, crta neke nove zaplete i putanje kroz prostor i vrijeme; a na kraju sve opet gravitira centralnom prostoru koji je u djelima istog autora već prepoznat kao Polis Podgorica.

Da nastavimo još malo započeti asocijativni niz, neizbježan poslije šetnje kroz tekst (tekstove) Balše Brkovića, ali ovoga puta inspirisan prevashodno Aurorom… koja neodoljivo podsjeća na “sleeper story”, kako je opisana u Privatnoj galeriji. A tamo, ideja je sljedeća:

“Sve priče sadrže u sebi i druge priče.”

“Priče mogu spavati i po nekoliko vjekova. (…) Te sleeper story su najinteresantniji dio svijeta.”

Tako je i priča o Aurori prespavala skoro cijeli vijek. Budi se “po zakonu neminovne potrebe” (Rilke) da se opiše jedan epohalni “susret svjetova”. U “priči sedmoj” (Privatna galerija, 101) sreli su se ona koja je znala “sve o sebi, i ništa o Svijetu”, jer nije izlazila iz jedne odaje, a “svaka zatočenost podrazumijeva beskrajnu introspekciju” - i onaj “koji je znao sve o Svijetu...” (jer on bješe “osuđen da vječito luta”, a “beskrajni pokret podrazumijeva odsustvo svijesti o sebi”). I tako... do kraja vremena. U novom Brkovićevom romanu sve vrvi od tek probuđenih uspavanih ljepotica koje upoznaju prije svega sebe i svoju snagu, stičući novu samosvijest, i “lutalica” čije priče su pune istina i “istina” o Svijetu. Nije lako čitati godinu 1932!

Susreti u Aurori predstavljaju suštinu pripovjednog svijeta. Od krucijalne važnosti su oni koji se dešavaju na šahovskom polju.

Evo nas, dakle, kod još jednog kruga stvaranja koji počinje bjelinom hartije, ili novim sazvežđem (... “Kada bljesne nešto gdje je bilo ništa/Sred nebeskog svoda, crnog igrališta”; B. Brković, Crno igralište).

Polis je ponovo naseljen likovima.

Pripovjedač ih predstavlja čitaocu u početnim poglavljima na način koji podsjeća na otvaranje šahovske partije, što je sasvim u skladu sa centralnim događajem tematizovanim u romanu: otvaranjem šahovskog kluba Aurora u Podgorici. Ideja o osnivanju dolazi od podgoričkog “buržuja”, a deklarisanog liberala, inženjera Nestera, i biva snažno podržana od bijelih Rusa, kako je i sam Nester želio. Okuplja sve boje, vjere i nacije, a ženska sekcija obećava feministički krešendo. U međuvremenu, neki čekaju na “revoluciju” - kako na istorijskoj sceni tako i u crnogorskom mentalitetu (beketovski momenti unose posebnu draž), a revolucija se zaista dešava sa Aurorom, na šta inženjer Nester lucidno ukazuje.

“Što da radimo?”

“Da čekamo. Što ćemo drugo.” (78)

Radnja se, dakle, dešava između čekanja (na emancipaciju crnogorskog društva) i preduzimanja (u istom cilju). U kontekstu već pomenutih brojnih promjena na globalnoj sceni, u svijetu koji grabi naprijed džinovskim koracima, gdje je ime Vere Menčik, svjetske prvakinje u šahu, već upisano u istoriju - tu je negdje i Crna Gora, koja se, tradicionalna i samodovoljna, opire promjenama (“…sve dobro što se iđe u svijet desi najzadnje će doć u Crnu Goru”, reći će Podgoričanka Dara Tijović). A ono što se zaista dešava nosi ime mitske boginje zore. Već po definiciji (lingvističkoj), ime je konvencija, a ovo je izabrano upravo demokratski. Kao kontrapunkt čuje se misao iz Romea i Julije o ruži koja bi jednako mirisala… Zanimljiva intertekstualnost jedna je od markantnih odlika ovog romana i prirodno je, u izvjesnom smislu očekivano prisustvo Šekspira - omiljenog pisca autora Aurore. Ova ključna sema (zora, svitanje) u tekstu je dodatno istaknuta nizom leksema iz istog semantičkog ili asocijativnog polja. Aurora je crnogorski odgovor vremenu na korak od sedam milja.

Sumnjičavost, podozrivost, veliki otpori i svojevrsna “paranoja” (još jedan od već poznatih motiva u romanima istog pisca) prate priču o Aurori, u kojoj je ženska sekcija naročito “problematična”.

Zašto bi buržuji ulagali svoj novac u ono od čega neće imati nikakvog prihoda? Mora da je to nešto “ideološki”. Takva je logika onih koji ne razumiju da ljude pokreće još nešto osim konkretne materijalne dobiti. Vlasti sumnjiče “namazanog Nestera” da je od Aurore napravio “prosovjetski punkt” (335), “masku za djelovanje”. Komunista i odmetnik Toko razmišlja u suprotnom pravcu:

“To su ti bogatuni koji od svega prave zabavu, pa i od šaha. Đe mi neće nalećet na striganje...”

Tu je i čarolija fudbala, opijenost “naprednim idejama” - ali i muzikom Rahmanjinova, pokretanje novih časopisa, nezaobilazni kult knjige (ovoga puta - knjižara kao “sabirni centar ruskih iluzija”... “jer što su knjige ako ne spomenici našim najljepšim iluzijama”), zanimanje za lingvistiku, jezici svijeta u čiju čast se podižu čaše, Podgorica koja se ogleda u čeličnoplavim očima stamenog Radovana Zogovića, blago ironični smisao za humor osvjedočenog besjednika Đilasa, magija umjetnosti, “gravitacija plaveti” sa Milunovićevih slika (može uticati na koncentraciju i učiniti da izgubite partiju šaha). Bogata događajnost i cijela galerija živopisnih likova.

Pisac romana mora imati zavidno obrazovanje i biti široko informisan, to je jasno. S obzirom na količinu detalja, pojedinosti, fakata sadržanih u djelu - pisanju Aurore morao je prethoditi dugotrajan, ozbiljan rad na prikupljanju faktografske građe koja će u stvaralačkom procesu biti kombinovana sa imaginacijom, fikcijom, i uopšte onim “ne-činjeničnim” što se u savremenim teorijama sve češće obuhvata pojmom counterfactuality. Uvjerljivost umjetničkog teksta nije moguće postići bez toga. Posebna vještina, koncentracija, napor i istrajnost potrebni su kako bi se moglo vladati svom tom građom. Aurora svjedoči o vrhunskom kvalitetu i majstorstvu u svim etapama tog procesa.

Kao elemente strukture teksta prepoznajemo različite oblike kazivanja (poezija, epistolarna forma, besjeda), što pričanje čini sadržajnijim i zanimljivijim, a čitalački doživljaj uzbudljivijim.

Uvjerljivosti likova doprinose dijalozi - živi, duhovoti, iskričavi, sa doskočicama i dosjetkama - ponekad i u stihovima (jedino još Rusi “nisu ušli u sve nijanse podgoričkog humora”), ali i intelektualni, promišljani, smisleni, sa težinom i ozbiljnošću ideja koje sadrže - bilo implicitno, kao tek skriveni nagovještaj nečega, bilo eksplicitno, kao otkriće ili zamisao, kao objava, kao - Aurora. Dijaloška forma često odnosi prevagu nad klasičnim pripovjedačkim diskursom, što u izvjesnom smislu neodoljivo podsjeća na neke stranice američke proze vodećih pisaca XX vijeka (Stajnbek, Hemingvej, Kapot...). Ritam kazivanja na taj način postaje dinamičniji, prijemčiviji.

Podgorica iz “kvarteta” Balše Brkovića jeste onaj “sabirni centar”, magično objedinjujuće polje. I jeste ono “zborno mjesto ljubavi” (neka mi antikomunisti i anti-jugonostalgičari ne zamjere ovo sjećanje na besmrtne Sarajlićeve stihove), a ljubav se ne objašnjava. Ili, kako autor Aurore kaže - “ne voli se zbog nečeg, nego se voli uprkos svemu”. Eto, baš tako se i Balšina Podgorica voli.

Možemo pratiti putanju likova kroz romaneskni prostor i vrijeme kao što bismo pratili kretanje figura na šahovskoj tabli, i na kraju shvatiti da je sve smisleno zaokruženo, nijedna (figurica) nije izgubljena iz vida niti “odlutala”, “prosto zaboravljena”. Istina, ta mogućnost je postojala na teorijskom nivou u Abramovoj koncepciji šaha u svim bojama, što liči više na život nego na rat (Paranoja u Podgorici)... ali bila je to samo interesantna zamisao koja se na dopadljiv način može izložiti, s pažnjom saslušati, vjerovatno ne i prihvatiti. Makar ne pod imenom stare dobre igre. Omen nomen. Zna se šta je šah!

Sceničnost

Po svemu sudeći, imamo svojevrsni konsenzus kad je riječ o sceničnosti/filmičnosti ovog teksta. Taj kvalitet primijećen je u dosadašnjim stručnim i kritičkim osvrtima, prikazima i komentarima koji dolaze od kompetentnih čitalaca ove knjige. I bio je to jedan od najvažnijih utisaka koji se i autorki ovog teksta nametnuo već kod prvih pročitanih stranica, a neopozivo bio potvrđen poslije upečatljive scene prepoznavanja između učiteljice Kosare Jovović i odmetnika, bivšeg komite a potom komuniste Toka Koprivice.

(Napomenimo ovdje da postupak koji je Aristotel u svojoj Poetici objašnjavao u kontekstu tragedije - prepoznavanje, anagnoriza, kao književni termin odavno prevazilazi svoje izvorno, uže (aristotelovsko) značenje, i danas se vezuje za bilo koji literarni žanr u kojem nalazimo momenat otkrića, saznanja koje na nov način osvjetljava književni lik ili situaciju.)

Narator je zadužen za upravljanje neizvjesnošću, što podrazumijeva i trenutke izvjesnosti, one koji sadrže pomenutu “kognitivnu komponentu”, kada čitalac saznaje više i kada se dešava određeni preokret. Ovaj postupak vješto je korišćen i u Aurori, a na posebno sugestivan način u sceni otmice, sa elementima dramatičnosti koji je čine jednako ozbiljnom koliko i komičnom, u nekim momentima i urnebesnom, a koja upućuje na isključivo seriozna razmišljanja i zaključke - o vrijednostima bez kojih se ne može graditi pristojno društvo i poredak.

(Toko je lik kojem se prašta. Izaziva simpatije čak i bijelih Rusa, iako je “crveni”. Ubijeđen je da se bori za pravdu. U jednom od posljednjih poglavlja čitamo ove redove: “Čovjek kad hajdukuje, malo poremeti od samštine i stalnog skrivanja. Vuk ti postane brat koji te najbolje razumije.” Bila bi to misao koju proizvodi introspekcija samotnoga odmetnika Toka. 355)

Strašni otmičar pred strogom prozivkom i prijekorom učetiljice ponovo je tek učenik, neukrotivi buntovnik i hajduk postaje krotak kao dijete, poslušno đače: preobražaj je potpun, autoritet učitelja neupitan, a tenzična scena u autobusu Krila Kontića zatočene “mrske buržoazije” preokreće se u pokajanje posramljenog odmetnika i uveseljavajući odlazak na ručak kod “hajduka”, sa raskošnim konotacijama toplog crnogorskog gostoprimstva i kulta majke. Osim klasične konvencije zapleta slučajnosti i pomenutog momenta prepozavanja, “kognicije” - scena sadrži mnogo lokalne boje koja je čini neuporedivom, autentičnom; uz to, u poslovično patrijarhalnoj matrici crnogorskog društva - ističe ženu kao autoritet, postavlja je na pijadestal (Učiteljica, Majka) - i prije nego što će u nastavku priče biti postavljena na tron kao šahistkinja koja pobjeđuje fašistu i obara teorije/predrasude o ženskim sposobnostima i predodređenosti samo za ograničeni, tradicijom zacrtan broj uloga u porodici i društvu.

Zapravo, ovdje se dešava svojevrsni uvod u jednu od najvažnijih tema koje ovaj tekst obrađuje, a to je emancipacija, oslobađanje žene kao ljudskog bića s pravom na dostojanstvo i samoostvarenje, na upravljanje sopstvenim životom.

“Šahovske amazonke”

Dama je najmoćnija figura, a dama koja igra šah najmnogoznačniji među književnim likovima Aurore. I premda su koncepti - kako (post)ničeovskog “natčovjeka” kao unaprijeđenog ljudskog stvorenja (pri čemu se uglavnom misli na muški dio humane populacije), tako i emancipovane žene kao oslobođenog i takođe unaprijeđenog ljudskog bića (pri čemu se često zaboravlja da je i žena čovjek, biće “obuhvaćeno čovječanstvom”, te da su ženska prava samo sastavni dio ljudskih prava) - često veoma različiti, pa i nepomirljivi u glavama ljudi, trenuci šahovske istine mire sve podjele i suprotnosti, brišu predrasude i netrpeljivosti, kriju mnoge odgovore, pa i one koji će doprinijeti da se riješi zaplet u detektivskom dijelu priče, u kasnijim poglavljima knjige. Ovo potonje dovodi u jednom trenutku u prvi plan i drugu stranu medalje: intelektualne sposobnosti žene su neupitne i dokazane, ali pogrešno usmjerena inteligencija, na putu destrukcije i zločina, takođe nije muški ekskluzivitet. Muškarac i žena kao ljudska bića jednaki su i u pravima i u odgovornosti. I to je jedina istinska ravnopravnost.

Šahistkinje Aurore, ponekad i ne znajući to - pomažu pravdi i daju nemjerljiv doprinos napretku.

Srđa Stević će ih opisati kao “šahovske amazonke” (Aurora, 341).

Ljepota te “nove Crnogorke”, njena snaga, samosvijest, mudrost i borbenost, u tekstu simbolično zrači i sa Portreta žene sa šeširom proslavljenog slikara Mila Milunovića, koji je - uz Krležu, Ujevića, Zogovića, Đilasa, Boru Kostića... i mnoge druge što su iz stvarnosti ušetali u fikciju i ovog postmodernističkog “eksperimentalnog narativa” - jedan od brojnih likova romana.

(Kraj u narednom broju)

( Dr Gordana Leković )