Kakve veze ima mađarski premijer sa preporodom fudbala
Stadion u Felksutu nosi u imenu Puškašov nadimak zahvaljujući najpoznatijem stanovniku ove varoši - mađarskim premijerom Viktorom Orbanom ludim za fudbalom. On je za premijera prvi put izabran 1998, kada je imao 35 godina i sada je najdugovečniji lider u Evropskoj uniji. Transformisao je Mađarsku, ponovo napisao Ustav ove zemlje, kao i izborne zakone
U selu Felksut postoji jedan stadion.
Felksut je oko 40 kilometara udaljen od Budimpešte i u njemu živi oko 2.000 ljudi.
Ipak, stadion ima kapacitet od skoro 4.000 mesta.
A kako tek izgleda!
Njegov krov, prekriven pločicama od škriljaca i bakarnim kupama, poduprt je uzdignutim drvenim stubovima ukrašenim arhitektonskim osvetljenjem.
Procenjuje se da je koštao više od 12 miliona evra.
Ime ovog stadiona je Pančo arena.
Delom je posveta mađarskoj prošlosti, a delom najava njene budućnosti.
- Kako su Puškaš i Mađari na Vembliju počeli revoluciju
- Zašto je Budimpešta grad opsednut fudbalom
- Ko je Viktor Orban, političar koji ljuti Evropu
Pre 70 godina Mađarska je igrala finale Svetskog prvenstva protiv Zapadne Nemačke, na oko 240 kilometara južno od Štutgarta, mesta na kojem su se dva tima susrela i na ove godine održanom Evropskom prvenstvu u fudbalu.
Mađarska je u grupnoj fazi pobedila Nemačku 8:3.
Mađari su bili favoriti u finalu u Bernu, u Švajcarskoj.
Međutim, nakon što su za osam minuta postigli dva gola, usledio je senzacionalni preokret.
Izgubili su 3:2 i to je bio njihov prvi poraz u nizu od 31 utakmice odigrane u prethodnih pet godina.
Nikada više nisu dosegli te fudbalske visine.
Mađarske fudbalske zvezde - poznate i kao „Moćni Mađari" ili „Zlatni tim" - rastale su se dve godine kasnije, a mnogi članovi ovog kolektiva se nisu ni vratili kući nakon Mađarske revolucije u oktobru 1956. godine kada su u zemlju nasilno upale sovjetske trupe.
Najbolji od svih, mađarski kapiten Ferenc Puškaš, završio je u Real Madridu, gde je i dobio nadimak „Pančo".
Stadion u Felksutu nosi u imenu Puškašov nadimak zahvaljujući najpoznatijem stanovniku ove varoši - mađarskim premijerom Viktorom Orbanom ludim za fudbalom.
On je za premijera prvi put izabran 1998, kada je imao 35 godina i sada je najdugovečniji lider u Evropskoj uniji.
Transformisao je Mađarsku, ponovo napisao Ustav ove zemlje, kao i izborne zakone.
Sve ono što je Orban promenio, otvoreno je za diskusiju.
Sopstvenu politiku nazvao je „liberalnom demokratijom" i „hrišćanskom demokratijom".
Evropski parlament je 2022. godine upotrebio termin „hibridni režim izborne autokratije" i optužio Orbana i njegovu vladu za ,,nameran i sistematski pokušaj da se potkopaju evropske vrednosti".
Po pitanju novog stadiona u njegovom rodnom gradu, Orban nema nikakve dileme.
„Ovo je umetnost", rekao je on u februaru 2017. godine.
„Bilo bi lakše, znate, da smo odlučili da sagradimo nešto jednostavnije, ali ovo je dokaz da fudbal pripada umetnosti".
Orban nije bio ni rođen kada je Mađarska igrala u finalu Svetskog prvenstva 1954, ali je njegovo detinjstvo svejedno bilo ispunjeno skoro pa mitskim pričama o „Zlatnom timu".
Orban je bio i dobar fudbaler.
Igrao je za omladinski tim Fehervara (u to vreme se zvao Videoton), pre studija prava i političke karijere lansirane padom komunizma u Istočnoj Evropi 1989, posle čega je odabrao drugačiji životni put.
Njegov trener ga je jednom prilikom opisao kao „brzog na lopti" - taj talenat se kasnije prelio i na njegovu političku karijeru - a tokom prvog mandata na mestu premijera i dalje je igrao za tim iz njegovog rodnog mesta.
„Ne možete ni da zamislite sa kakvim sam se zlostavljanjima susretao", kaže Orban.
„A zatim sam dao gol…".
Kada su Orban i njegova partija Fides doživeli poraz na izborima 2002. i 2006. godine, on se povukao u Felksut i fudbal.
Imao je običaj da pozove stare prijatelje da igraju fudbal.
Osnovao je i klub 2007. godine - Akademiju Puškaš.
Navodno je pozvao i trenera Arsenala Arsena Vengera da dođe na osnivačku ceremoniju novog kluba.
Venger je, kažu, ljubazno odbio taj poziv.
Pančo arena je otvorena 2014. godine, dok se Akademija Puškaš probijala ka najvišem rangu mađarskog fudbala.
No, od kada se nakon izbora 2010. godine ponovo vratio na vlast, fudbal za Orbana više nije bio samo hobi.
Sada je fudbal postao alatka kojom utiče na saveznike i mađarsko stanovništvo, dok njemu bliski biznismeni kupuju fudbalske klubove u okolnim zemljama.
„Fudbal je Orbanov lični ogledni projekat", kaže Marton Tompoš, član parlamenta ispred opozicione partije Momentum.
„Ukoliko ste ambiciozni oligarh ili neko ko želi da bude što bliži vladajućem sistemu, onda morate i da doprinesete vašem lokalnom fudbalskom timu".
Orbanova vlada je promovisala i program pod imenom Tao - šemu koja je korporacijama omogućila da uplaćivanjem donacija klubovima u određenim sportovima dobiju poreske olakšice.
Od uvođenja ovog programa 2011. godine, rezultati su evidentni.
„Kompletna infrastruktura je u poslednjih 10 godina potpuno remontovana", kaže Henrik Hegeduš, šef administracije u najpopularnijem mađarskom klubu Ferencvarošu.
On je ranije sedam godina radio u Fudbalskom savezu Mađarske.
„Izgrađeno je više od 20 stadiona, a stvoreno je ili renovirano više od 1.000 fudbalskih terena. Mađarska kod kuće igra na rasprodatim stadionima, pa se čak i prijateljske utakmice igraju pred 60.000 posetilaca".
- Mađarsko otvaranje kineskim tehnološkim fabrikama uprkos protestima
- Šta je zbližilo Srbiju i Mađarsku
- Kako je šal Viktora Orbana naljutio komšije Mađarske
Međutim, postavlja se pitanje da li se koristi velikih ulaganja - procenjuje se da je oko dve milijarde evra potencijalnog državnog prihoda usmereno ka sportskim klubovima - podjednako i raspoređuju.
Akademija Puškaš, koju je osnovao Orban u njegovom rodnom mestu, imala je najviše koristi od ovih ulaganja.
U novembru 2021. godine je objavljena procena da je Akademija tokom prethodnih deset godina dobila oko 94 miliona evra od te pomoći.
Na drugom mestu te liste klubova koji su imali najveći benefit je klub Mezokovežd Žori, koji je dobio oko 1,4 miliona evra.
Mali klub u gradu od oko 17.000 stanovnika, Mezokovežd ima za predsednika Andraša Talaija, nekadašnjeg šefa poreske uprave i trenutnog državnog sekretara za skupštinske poslove i porez.
Velika većina najpoznatijih mađarskih klubova, na sličan način, ima vođstvo u vidu Orbanovih saveznika i zvaničnika njegove partije.
Orbanova vlada je pokušala da sakrije tačne brojke i obim celog poduhvata, kao i identitet onih koji koriste poreske benefite posredstvom programa Tao.
Ali premijer je bio iskren u odbrani ove finansijske šeme.
„Ovo je priča o uspehu", rekao je on za Nemzeti sport u decembru 2020. godine.
„Ona ne samo da je sportu obezbedila nove izvore finansiranja i olakšala sportskim organizacijama funkcionisanje, već je i, što je još važnije, uspostavila zdrave odnose poslovnih organizacija i kompanija i sportskih društava".
„Do uvođenja programa Tao, preduzetnici i sport nisu imali dodirnih tačaka".
„Smatram da je nenormalno žaliti se na ulaganje novca u sportske terene ili decu koja se bave sportom".
Prema procenama Fudbalskog saveza Mađarske i Ministarstva spoljnih poslova, na Evropskom prvenstvu bilo je oko 50.000 navijača iz Mađarske.
Među njima su bili i ozloglašeni ultrasi Karpatske brigade u crnim majicama, grupe u kojoj se nalaze navijači različitih mađarskih klubova.
Oni su od 2009. godine prisutni na svim utakmicama mađarske reprezentacije, bilo da se igra kod kuće ili na strani.
Oni prednjače u navijanju, predvode marševe, mašu bakljama i ispaljuju pirotehniku.
Njihovo uporno diskriminatorsko ponašanje im je već donelo kaznene mere koje je propisala UEFA, iako je Fudbalski savez Mađarske uspeo da pronađe rupu u pravilniku po kojoj deca mogu da prisustvuju utakmicama na suspendovanim stadionima, baš kao i njihovi odrasli pratioci.
Tako se na utakmici protiv Engleske u maju 2022. godine, na suspendovanom stadionu pojavilo 30.000 ljudi.
Orban podržava Karpatsku brigadu.
Nakon što su fudbaleri Republike Irske pred početak prijateljskog meča protiv Mađarske kleknuli na jedno koleno u znak podrške borbi za rasna prava na stadionu Ujpešta u junu 2021. godine, Orban je goste optužio da ,,provociraju" lokalne navijače, uz opasku da se slaže sa razlogom za gest, ali ne i načinom na koji se on sprovodi.
„Mađari kleče samo pred Bogom, otadžbinom ili kada prose devojke", rekao je Orban.
Karpatska brigada ima različita interesovanja; jedna od sekcija se u slobodno vreme bavi brigom o zlostavljanim životinjama.
Ipak, jezgro organizacije ima običaj da se pojavljuje u osetljivim trenucima po Orbanovu vladu, kao što je postavljanje kordona tokom nacionalnog referenduma kojim su sprečavali parlamentarce iz redova opozicione Socijalističke partije da se registruju i potpišu referendumsku peticiju ili da se obračunavaju sa ekološkim aktivistima koji protestuju protiv seče stabala u budimpeštanskom Gradskom parku.
Tim koji podržavaju je u usponu.
Pred početak prvenstva, Mađarska je bila neporažena čak 14 mečeva, što predstavlja niz kakav nije viđen još od vremena Puškaševe generacije.
U liku Dominika Soboslaja, kapitena reprezentacije, oni sada u Premijer ligi prvi put imaju autentičnu fudbalsku zvezdu.
Dva poraza koja je reprezentacija doživela na samom početku prvenstva su bila deprimirajuća, a naročito je bio bolan poraz od 2:0 od starih rivala, reprezentacije Nemačke.
Susret je posebno bio i predmet pažnje medija bliskih Orbanu, koji Nemačku predstavljaju kao simbol dekadentnog zapada.
Pre nego što su Mađarska i Nemačka odigrale utakmicu u grupnoj fazi šampionata, UEFA je sprečila gradonačelnika Minhena da spoljne zidove Alijanc arene ukrasi duginim bojama.
To je učinjeno delom i zbog protesta protiv zabrane prikazivanja i promocije homoseksualizma mlađim od 18 godina u Mađarskoj.
Kritičari kažu da Zakon o zaštiti dece koji je donela Orbanova vlada, u isti koš stavlja homoseksualizam i pedofiliju.
U odsustvu zvaničnog iskazivanja solidarnosti sa LGBTK+ zajednicom, nemački navijač je istrčao na teren sa zastavom u duginim bojama dok je na stadionu, pred sam početak utakmice, intonirana mađarska himna.
Pitanje prava gej zajednice je i pre toga bilo polarizujuće u mađarskom fudbalu.
Mađarski golman Peter Gulači, nekadašnji član Liverpula, sada na golu Lajpciga, nekoliko meseci pre ovog događaja je na Fejsbuku podržao „porodice duginih boja".
„Što više vremena provodim u inostranstvu ili među ljudima iz različitih kultura, sve više uviđam da je svet mnogo živopisniji zahvaljujući činjenici da nismo svi isti i da su ljubav, prihvatanje i tolerancija najvažnije stvari", napisao je on.
Odgovorio mu je trener golmana Herte iz Berlina, Mađar Žolt Petri.
Uz ogradu da svako ima pravo na vlastito mišljenje, on je u intervjuu za provladine dnevne novine Mađar Nemzet rekao: „Evropa je hrišćanski kontinent i ja više ne mogu da gledam moralnu degradaciju koja se širi našim kontinentom".
Zbog ovog komentara, Herta Berlin je otpustila Petrija.
Čak je i Soboslaj - najveća zvezda mađarskog fudbala, igrač koji dolazi iz Orbanovog rodnog kraja i koji je uvek uspevao da izbegava kontroverzne situacije - bio uvučen u ovu kulturalnu debatu tokom koje je kritikovan zbog klečanja na utakmicama koje igra za Liverpul i odbijanja da to uradi na utakmicama Lige nacija koje je Mađarska igrala protiv Engleske tokom leta 2022. godine.
I dalje je nerasvetljeno pitanje koje stoji u srcu Orbanovog projekta: koliko uspeh mađarskog fudbala zavisi od milijardi koje su uložene u ovaj sport?
Mladi igrači u malim, lokalnim klubovima imaju nove dresove, prostorije i opremu, ali ključni igrači tima kao što su Vili Orban iz Lajpciga i Kalum Stajls iz Barnlija, koji su odrasli van zemlje, u reprezentaciji Mađarske igraju jer vode poreklo iz ove zemlje.
Rođeni Parižanin Loik Nego nema nikakve veze s Mađarskom, ali je državljanstvo dobio pošto je tamo igrao punih osam godina.
Marton Dardaji je rođen i odrastao u Nemačkoj i za tu reprezentaciju je nastupao u mlađim selekcijama, pre nego što je odabrao da igra za Mađarsku.
Možda i najvažniji deo uvezenog dela mađarske reprezentacije predstavlja italijanski trener Marko Rosi koji već šest godina nadgleda stalni uspon reprezentativnog fudbala u Mađarskoj.
Ipak, za Orbana su simboli važniji od pojedinaca.
Njegov fudbalski projekat je dodao još jednu stavku u istoriji Mađarske u kojoj komunistička stambena naselja, grandiozne austrougarske građevine i otomanska kupatila, svedoče o burnoj prošlosti.
Ako je Pančo arena najbliža njegovom srcu, onda je nacionalni stadion u Budimpešti centralni primer njegove posvećenosti fudbalu.
Slična Alijanc areni u Minhenu po veličini i izgledu, ali tri puta skuplja, ona se nalazi na mestu na kom je nekada bio oronuli, istorijski Nep stadion.
Tokom poprilično nezanimljive pobede od 1:0 na prijateljskom meču protiv Estonije u martu 2023. godine, najdramatičniji trenutak se dogodio kada je jedna jednostavna, više puta ponovljena fraza počela da grmi sa moćnog razglasa.
Zvanični spiker je skandirao: ,,Dole Trijanonski sporazum, dole Trijanonski sporazum".
Trijanonski sporazum je dogovor kojim je 1920. godine mađarska teritorija bila smanjena za dve trećine.
Milioni etničkih Mađara i dalje živi na prostoru 'Velike Mađarske' pre Trijanona - staroj carskoj teritoriji koja je postojala pre austrougarskog poraza u Prvom svetskom ratu.
Najavljivač na stadionu je samo pratio Orbanov glas.
Četiri meseca pre toga, premijer je objavio video u kojem on lično čestita krilnom napadaču Balašu Džudžaku koji se opraštao od reprezentativne karijere.
Oko Orbanovog vrata je bio šal na kojem su mogli da se vide obrisi 'Velike Mađarske'.
Ukrajina, na koju je početkom te godine Rusija izvršila invaziju, pozvala je mađarskog ambasadora da objasni još jedno prisvajanje njihove teritorije.
Rumunija, koja je preuzela Transilvaniju 1920. godine i u kojoj još živi 1,2 miliona etničkih Mađara, izrazila je „oštru osudu" Orbanovog gesta.
Ipak, ovakva objava je kod mnogih mađarskih navijača probudila osećaj istorijske nepravde.
I dok je javno mnjenje žalilo za gubitkom bivših mađarskih teritorija, a rat buktao u susednoj Ukrajini u kojoj živi oko 200.000 etničkih Mađara, to kao da nikoga nije ni uzbudilo - toliko su zamagljene linije između fudbala i zapaljive nacionalističke retorike u Orbanovoj Mađarskoj.
„Suština fudbala je slična suštini politike", kaže Orban koji je i najistaknutiji proruski glas u Evropskoj uniji.
„Jer pitanje nije gde se nalazi lopta - svi vide gde je lopta sada - već gde će ona biti…
„Ukoliko pre ostalih predvidimo šta će se dešavati, brže ćemo moći i da reagujemo i pobedimo".
BBC na srpskom je od sada i na Jutjubu, pratite nas OVDE.
Pratite nas na Fejsbuku, Tviteru, Instagramu, Jutjubu i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk
( BBC Serbian Naslovna strana )