"Nekoliko nivoa komentara" - Frederik Džejmson: Uvijek se radilo o Marksu i Frojdu

S pravom nazivan intelektualnim gigantom našeg doba, kritičar kulture, marksistički politički teoretičar i filozof Fredrik Džejmson preminuo je 22. septembra, u 90. godini života. Njegov opus (preko 30 knjiga i zbirki eseja) pomogli su da se stvori novi put za razumevanje savremene estetike, kulture i politike, kao i da se marksističkom pristupu i vokabularu pomogne da zadrži svoju relevantnost za generacije nadolazećih mislilaca, naučnika i spisatelja. Široj javnosti verovanto najpoznatiji po svom kultnom delu Političko nesvesno iz 1981 (odakle potiče njegov čuveni diktum “Uvek istorizujte!”), Džejmson se u svojim delima bavio Hegelom, Lukačem, Adornom, Benjaminom, Altiserom i naravno Marksom, dokazujući i otkrivajući skrivene ali tesne povezanosti ideologije, ekonomije istorije i književnosti. Prenosimo Džejmsonov tekst koji predstavlja osvrt na simpozijum posvećen njegovoj studiji Alegorija i ideologija iz 2019. godine.

***

Uvek se radilo o Marksu i Frojdu: dojučerašnji oblik, bez sumnje, drevne filozofske antinomije: um/telo, idealizam/realizam, baza/nadgradnja, u situaciji u kojoj se opozicija, jaz ili prekid ponovo javlja unutar svakog od tih pojmova. Baza ima svoj baza/nadgradnja problem unutar sebe, kao i um: postoji beskonačno skaliranje u igri, fisija, čiji su nezamislivi krajnji pojmovi ništavilo i beskonačnost. (Čak i kod Frojda postoji očigledna baza i nadgradnja u obliku Nesvesnog i njegove svesti, dok je potonja jednako podeljena između sebe i svoje nesvesne “baze” u super-egu.)

Razlika je u tome što su stariji teorijski napadi na ovu “korelacionističku” dilemu (onda kada nisu jednostavno potiskivali jedan od pojmova) imali za cilj identitet, ili neko konačno objedinjavanje tih pojmova; dok savremeni - da li da kažemo postmoderni? - napori prkosno vitlaju jazom kao znakom prkosa i nose apsolutno neslaganje kao osvajačko znamenje: ne posredovanje, već neuporedivost (pojam koji je čudnovato i predvidljivo naglašen na prvoj stranici Lukačevog eseja o Faustu II).

Što se tiče Marksa i Frojda, intelektualci tog radničkog pokreta nazvanog marksizam smatrali su bolesti i pritužbe Frojdovih imućnih bečkih klijenata stranima (izuzetak je bio Vilhelm Rajh, koji je shvatio političko značenje veze između seksualne represije i društvene “subalternosti”). Glavni teoretičari avangardne partije - Lukač i Gramši - prezirali su psihoanalizu, koja će tek postepeno naći svoj put u zapadni marksizam Horkhajmerove grupe preko Eriha Froma, i to zbog obećavajućih resursa za analizu kolektivnog “autoritarizma” trijumfalnog fašističkog pokreta. Dugovečna slava nadrealista leži u njihovom otvorenom prihvatanju ovog jedinstva teorije i prakse (koje je ignorisano, ili ako više volite potisnuto, u tadašnjim zvaničnim akademskim disciplinama); ali oni nisu bili mnogo zainteresovani za teorije o njihovoj međusobnoj vezi: poput “pozicija subjekta”, u praksi ste mogli biti oboje istovremeno, skupa sa raznim drugim identitetima, praktikujući sve njih na svoje načine (baveći se automatskim pisanjem, pridruživši se partiji). Međutim, u teoriji, svaka strana se činila previše ortodoksnom da bi imala tolerancije za pregovore potrebne za zvanični brak. Tek nakon posleratnog perioda šanse za brak su se poboljšale, i želja nazvana “frojdo-marksistička” dobila je ime i počela da se eksperimentalno teorijski razmatra. Želim da pratim tok ovih eksperimenata s ciljem da pojasnim svoj sopstveni okasneli doprinos. Tu priču ispričaću u tri faze.

Prva je zavodljiva i nemoguća vizija frojdo-marksizma u kojoj su nalazi otkrića nauke o subjektivnosti sistemski koordinisani sa onima iz nauke o načinima proizvodnje (ili barem o kapitalizmu). Mnogo korisnih i podsticajnih uvida i sugestija je proizašlo iz ovih eksperimenata (kao što je hemija proistekla iz alhemije), ali osećam da je bolje zadovoljiti takve ambicije na nivou pozicija subjekta (drugim rečima, biti zadovoljan što ste frojdovac kao i marksista, i biti mnogo drugih stvari ujedno) nego težiti nekoj vrsti velikog filozofskog sistema kojeg se i sama filozofija morala odreći nakon Hegela. Takvi sistemi neizbežno pretpostavljaju ovo ili ono verovanje u ljudsku prirodu, ako ne i u samu prirodu; verovanja koja više ne možemo ozbiljno gajiti (bilo bi čak staromodno dodati: nakon smrti Boga).

Druga mogućnost, u kojoj se nivoi prvi put pojavljuju u ličnom obliku, bila je ta homologija Lusijena Goldmana: Goldmanovo hrabro preosmišljavanje marksističke kulturne i književne analize u Francuskoj (nakon Staljina) je vratilo pitanje nivoa na dnevni red. Neću se ovde upuštati u opsežnu analizu trijumfa i neuspeha Goldmanovog ambicioznog poduhvata, osim kako bih izazvao naše divljenje za njega i njegovo delo. Goldmanov monumentalni rad Skriveni Bog (The Hidden God, 1955) postulirao je “homologiju” između dela Paskala i Rasina i mentaliteta tog segmenta francuskog društvenog poretka iz XVII veka, nazvanog noblesse de robe (bogate porodice koje su kupovale svoje mesto među nominalnom aristokratijom putem sudijskih i parlamentarnih funkcija). Originalnost Goldmanove prakse marksističke tradicije odmah postaje očigledna: počeo je da radi sa klasnim frakcijama, a ne sa klasama u celini (aristokratija, buržoazija, proletarijat, seljaštvo). Po njegovoj analizi, ono što je razlikovalo noblesse de robe kao ujedinjenu društvenu grupu ili klasnu frakciju, sa svojom prepoznatljivom ideologijom, bila je njena kolektivna težnja da postane klasa, ili još bolje, vladajuća klasa: drugim rečima, da preuzme izvršnu vlast unutar strukture apsolutne monarhije u povoju (takozvanog “drugog feudalizma”).

Poraz ove kolektivne ambicije od strane “rastuće buržoazije” objašnjava intenzivnu sklonost ove grupe prema avgustinskoj tradiciji i njenom gotovo “protestantskom” oživljavanju u jansenizmu, čiji su književni spomenici u Paskalovom iskustvu egzistencijalne patnje i Rasinovom evociranju Fedrine telesne krivice Goldmanovi dokazi. Njegovoj analizi nedostaje suptilnih posredovanja izvanredne kritičke prakse Levi-Strosa (mada bi neka od njegovih briljantnijih improvizacija - Edipalna veza između incesta i autohtonosti, na primer - mogla zapravo biti uzeta kao složena demonstracija odnosa baze i nadgradnje); ipak, lozinka “homologija” između ova dva nivoa činila se dovoljno opasnom da prizove onu vrstu doslovnih alegorijskih čitanja koja preispitujem u knjizi Alegorija i ideologija (Allegory and Ideology).

Verovatno sam podelio svoje nelagode sa svojim starim učiteljem Reneom Žirarom, jer mi je jednog leta šezdesetih godina u Parizu, u kafiću na pločniku, skrenuo pažnju na četvorotomno delo pod nazivom Egzegeza srednjovekovlja (Exégèse médiévale), koje je napisao eminentni teolog Anri de Lubak, hitro me upozorivši da “to nije teorija!” Tako smo obojica znali šta to znači čak i u tim ranim danima; ali to nije bila ni filozofija, pretpostavljam da biste to jednostavno nazvali naukom. Međutim, imalo je u izobilju šta da se pohara i prisvoji, a prvi rezultati se mogu uočiti u Političkom nesvesnom (The Political Unconscious, Džejmsonova studija iz 1981, prim. prev.) dok je ostatak obrađen nekih četrdeset godina kasnije u Alegoriji i ideologiji, i čak ni tamo nije u potpunosti razrađen, kako svedoče saradnici ovog zbornika.

Međutim, to je bio koncept “nivoa” koji se činio prikladnijim i daleko praktičnijim od Goldmanovih jedan-na-jedan homologija; nivoi su, u stvari, već mogli biti otkriveni u Levi-Strosovom revolucionarnom čitanju Epa o Asdivalu i viđeni na delu svuda, kad se jednom krenulo u potragu za njima, od Hjemslevove semantičke analize značenja do “stratifikacija” Deleza i Gatarija u delu Hiljadu platoa (Mille Plateaux). Za ovakve višestruke reference, “transkodiranje” se činilo boljom rečju za proces interpretacije nego hermeneutika, koja ima tendenciju da sugeriše postojanje nesvesnog u Frojdovom stilu, tipa koji zauzima istaknuto mesto u bilo kakvom pokušaju frojdo-marksizma (onog tipa koji je gore kritikovan).

(Izvor: historicalmaterialism.org; prevod: Danilo Lučić; nastavak u narednom broju)

( Frederik Džejmson )