Do presude od 300 dana do preko tri godine: Pogoršano stanje u pravosuđu, daleko ispod evropskog prosjeka

Efikasnost crnogorskog pravosuđa pogoršana je 2022. godine i veoma zabrinjava situacija sa stepenom rješavanja predmeta u Upravnom sudu od 40 odsto i vremenom rješavanja od 1.180 dana i preko 300 dana u građanskim i trgovinskim sporovima, navodi se u izvještaju Savjeta Evrope.

Izvještaj specijalizovanog tijela SE - Evropske komisije za efikasnost pravosuđa (CEPEJ) zasnovan je na podacima zaključno sa 2022. godinom i odnosi se na 44 države članice SE, kao i na Izrael i Maroko (države posmatrači u CEPEJ).

U izvještaju se navodi da je srednja vrijednost (medijana) za stepen rješavanja predmeta u evropskim jurisdikcijama ostala uglavnom povoljna u različitim kategorijama sudova i predmeta. Kada je riječ o vremenu rješavanja predmeta, prvostepeni sudovi su ostali najmanje efikasni sa 239 dana u građanskim i trgovinskim sporovima, 292 dana u upravnim predmetima i 133 dana u krivičnim predmetima. U drugostepenim sudovima, vrijeme rješavanja predmeta za građanske i trgovinske sporove iznosio je 200 dana, za upravne predmete 215 dana, a za krivične predmete 110 dana. U trećem (najvišem) stepenu, vrijeme za građanske i trgovinske sporove iznosilo je 152 dana, 234 dana za upravne predmete i 101 dan za krivične predmete.

Izvještaj pokazuje da je Crna Gora među državama sa nižim bruto domaćim proizvodom (BDP) po stanovniku (oko 8.000 eura) koje troše veći procenat svog BDP-a na pravosuđe, u odnosu na bogatije zemlje. Tako je Crna Gora u 2022. godini za pravosuđe opredijelila 0,76 odsto BDP-a ili 60,5 eura po stanovniku, dok je evropski prosjek bio 51 euro po stanovniku.

“U 2022. godini, budžet pravosudnog sistema Crne Gore iznosio je 37.507.828 eura, što predstavlja 60,5 eura po stanovniku, što je ispod srednje vrijednosti Savjeta Evrope. Ovaj budžet čini 0,76% BDP-a, što je najviši procenat u Evropi. Budžet sudova po stanovniku iznosi 44,6 eura u 2022. godini, što je pad u odnosu na 48,5 eura u 2020. godini, usljed smanjenja broja sudija i, samim tim, smanjenja izdvajanja za plate”, piše u Izvještaju Komisije.

Podsjeća se da je Crna Gora, 2022. godine tradicionalno imala najviše sudija u Evropi u odnosu na broj stanovnika, odnosno 42,4 sudije na 100.000 stanovnika.

“Međutim, ovo je smanjenje u odnosu na 49,84 iz 2020. godine, a istovremeno je došlo do smanjenja broja tužilaca sa 20,16 na 16,61 na 100.000 stanovnika do 2022. godine”, navodi se.

Efikasnost pravosuđa mjerena je kroz kategorije ‘’visok stepen rješavanja predmeta (sve riješeno)’’, ‘’vrlo visok stepen rješavanja predmeta (više od 200 odsto)’’, ‘’upozorenje (manje od 100 odsto)’’, ‘’smanjivanje zaostatka (veće ili jednako 100 odsto)’’, ‘’kreiranje zaostatka (manje od 95 odsto)’’ i ‘’standardna efikasnost’’ (veće ili jednako 95 odsto).

Prema izvještaju, Crna Gora i još sedam država članica SE (Albanija, Jermenija, Danska, Island, Moldavija, Sjeverna Makedonija i Turska) su pale u kategoriju “kreiranje zaostatka”, odnosno gomilanja neriješenih predmeta iz godine u godinu.

’’To znači da je njihov stepen rješavanja predmeta niži od 95%, ali im vrijeme rješavanja ostaje u prihvatljivom rasponu, do dva puta više od srednje vrijednosti Savjeta Evrope. Iako su Albanija i Sjeverna Makedonija bile u istoj kategoriji u posljednjem evaluacionom ciklusu, a Turska prešla iz kategorije ‘upozorenje’ u ‘stvaranje zaostatka’, ostale države iz ove grupe ušle su u ovu kategoriju sa ‘standardne efikasnosti’ dostignute 2020. godine’’, navodi se u Izvještaju.

Tri države članice iz ove kategorije koje su se spustile na stepen rješavanja predmeta ispod 90% su Albanija, sa 89%, Sjeverna Makedonija sa 85% i Crna Gora sa 86%. U Albaniji i Sjevernoj Makedoniji, broj primljenih i riješenih predmeta je povećan u odnosu na 2020. godinu, dok je u Crnoj Gori broj primljenih predmeta porastao, a broj riješenih smanjen, piše u Izvještaju.

’’S druge strane, analiza pokazatelja performansi ukazuje na zabrinjavajuću situaciju u Crnoj Gori, gde je vrijeme rješavanja povećano za 136 dana - gotovo 50% - uz pad stepena rješavanja predmeta od 21%. Istovremeno, crnogorski sudovi su izvijestili o padu broja riješenih predmeta uz porast broja neriješenih predmeta na kraju 2022. godine. Ovo je prvi put u posljednjih šest evaluacionih ciklusa da je vrijeme rješavanja u Crnoj Gori premašilo 300 dana u građanskim i trgovinskim sporovima’’, navodi se.

Kako se dodaje, zajedno sa Srbijom, Crna Gora je izvijestila o veoma zabrinjavajućoj situaciji sa stepenom rješavanja predmeta u Upravnom sudu od 40% i vrijeme rješavanja od 1.180 dana, čime takođe spada u kategoriju “veoma dugog stepena rješavanja predmeta”. Portugal je jedina država članica koja je uspjela da smanji zaostatak, sa stepen rješavanja predmeta od 112% i vrijeme rješavanja od 747 dana. Izvještaj je pokazao da se u prosjeku u Evropi upravni predmeti rješavaju za 741 dan kroz tri sudske instance.

Nasuprot tome, Crna Gora je zabilježila najveći pad stepena rješavanja predmeta, za 89 procentnih poena, uz povećanje vremena rješavanja za 739 dana, što je posljedica značajnog povećanja broja predmeta u Upravnom sudu, vezanih za primjenu Zakona o slobodnom pristupu informacijama, kao i drugih predmeta. U Srbiji, stepen rješavanja predmeta je pao za 32 procentna poena, dok je vrijeme rješavanja poraslo za 774 dana.

’’Dok se Upravni sud Srbije i dalje suočava sa ozbiljnim izazovima u efikasnosti koji su se pogoršavali tokom četiri uzastopna evaluaciona ciklusa, problem je eskalirao u Crnoj Gori tokom 2022. godine’’, konstatuje se u izvještaju.

Ocijenjeno je da sudovi ostaju najefikasniji u drugom stepenu i u krivičnom postupku, u skladu sa prošlim ciklusom evaluacije.

’’Najmanje vrijeme rešavanja je prijavljeno u trećem stepenu krivičnih predmeta. Povećanje vremena rješavanja prijavljeno je u prvostepenim upravnim predmetima, kao i u građanskim i privrednim parnicama, uključujući i najvišu instancu građanskih i privrednih sporova zbog nedostatka sudija u Vrhovnom sudu’’, navodi se.

Kako se dodaje, iako su krivični predmeti najmanje pogođeni pandemijom kovida-19, broj primljenih i riješenih predmeta takođe je porastao 2022. godine, sa medijanom (srednjom vrijednošću) od 1,6 primljenih predmeta na 100 stanovnika i 1,7 riješenih predmeta.

Varijacije između pojedinih država i entiteta su bile velike, od 0,18 primljenih predmeta na 100 stanovnika u Azerbejdžanu i 0,22 predmeta u Jermeniji, do 8,88 predmeta na Kipru i 12,1 predmet u Crnoj Gori. Očekivano, slična distribucija može se pronaći i u riješenim predmetima.

’’Ove brojke predstavljaju najviše vrijednosti zabilježene od 2012. do 2020. godine, osim 2014. kada je primljeno 1,7 predmeta i riješeno 1,9 na 100 stanovnika u Evropi. Kipar i Crna Gora su svrstani u kategoriju ‘upozorenje’ zbog velikog povećanja broja primljenih predmeta koji nisu praćeni povećanjem broja riješenih predmeta, dok je Malta zabilježila veoma dugo vrijeme rješavanja od 527 dana, jer je broj neriješenih predmeta i dalje značajno premašivao broj riješenih’’, piše u Izvještaju.

Međutim, očekivano je, kako navode iz SE, da je isključenje “ostalih krivičnih predmeta” iz izračunavanja vremena rješavanja imalo drugačiji uticaj.

’’Samo u Crnoj Gori vrijeme rješavanja je smanjeno za 35 dana nakon isključenja ovih predmeta”, piše u izvještaju.

Podsjeća se da se rad sudija i javnih tužilaca ocjenjuje pomoću kvantitativnih i kvalitativnih kriterijuma.

“Kvantitativno, moraju se ispuniti standardi koje postavljaju Ministarstvo pravde i Sudski savjet, pri čemu se disciplinska odgovornost pokreće ako sudija postigne manje od 50% potrebnog obima rada. Kvalitativni kriterijumi uključuju stručno znanje, sposobnosti planiranja i kompetentnost, što se uzima u obzir u evaluacijama koje utiču na napredovanje u karijeri i naknade”, piše u izvještaju.

Dodaje se da Crna Gora ima obaveznu medijaciju prije pokretanja sudskog postupka, kao i informativne sesije sa medijatorom.

“Do 2022. godine, broj medijatora se udvostručio na 32,4 na 100.000 stanovnika, u poređenju sa 15,8 u 2018. godini, a broj predmeta riješenih kroz sudsku medijaciju porastao je na 3.074, u poređenju sa 708 prije četiri godine”, navedeno je u izvještaju.

U 2022. godini Crna Gora je bila među devet zemalja u kojoj je udio žena na čelu tužilaštava premašio 50% (Hrvatska, Kipar, Estonija, Island, Irska, Malta, Portugal i Slovenija), dok ih je, na primjer, 2012. godine bilo četiri.

Rodni balans sličan evropskom

Evropa ima u prosjeku 57% žena sudija, koliko i Crna Gora, ali je procenat predsjednica sudova 44% dok Crna Gora ima 40 odsto.

Bruto plata evropskih sudija u prosjeku je 2,5 puta veća od prosječne nacionalne plate na početku njihove karijere i 4,3 puta veća na kraju karijere. U Crnoj Gori je to 1,8 i 3,1 puta u odnosu na prosječnu platu u državi u 2022. godini

Pristup sudovima besplatan je u samo tri države članice, a Crna Gora spada u zemlje sa jeftinim pristupom sudovima.

Evropske zemlje troše na svoj pravosudni sistem u prosjeku 85,4 eura po stanovniku (7,31 eura više nego 2020. godine) i 0,31% BDP-a.

U Crnoj Gori visok udio zaostalih predmeta u najvišim sudovima

Tri države članice SE prijavile su naročito visok udio zaostalih građanskih i trgovinskih predmeta u najvišim sudovima – Hrvatska (42%), Italija (51%) i Crna Gora (93%). Pored toga, Hrvatska (31%) i Italija (42%) su prijavile visok broj starih upravnih predmeta, zajedno sa Albanijom (94%), Letonijom (25%) i Turskom (28%). Primjetan je značajan broj starih krivičnih predmeta u Albaniji (88%) i Bosni i Hercegovini (23%).

Prvostepeni krivični predmeti se rješavaju dva i po puta sporije nego u Evropi

Prema podacima iz izvještaja SE, vrijeme rješavanja građanskih predmeta u Crnoj Gori u prvoj instanci je 417 dana, dok je srednja vrijednost (medijan) u državama SE 239 dana. U drugoj instanci vrijeme rješavanja u Crnoj Gori traje 135 dana, dok je srednja vrijednost u SE 200 dana, a na najvišoj instanci 567 dana u Crnoj Gori, u odnosu na srednju vrijednost SE od 152 dana.

Rješavanje krivičnih predmeta u prvoj instanci u Crnoj Gori traje 313 dana, dok je srednja vrijednost u SE 133, u drugoj instanci je u Crnoj Gori 110 dana, koliko je i medijan u SE, dok je na najvišoj instaci u Crnoj Gori vrijeme rješavanja krivičnog predmeta 12 dana u odnosu na 101 dan u SE (srednja vrijednost).

Vrijeme rješavanja upravnih predmeta u prvoj instanci u Crnoj Gori je 1.180 dana, dok je srednja vrijednost u SE 292 dana. U drugoj instanci upravni predmeti u Crnoj Gori reješavaju se za 114 dana, a u SE 215 (srednja vrijednost), dok je na najvišoj instanci trajanje tog postupka 114 dana u Crnoj Gori i 234 dana u SE (srednja vrijednost).

( Biljana Matijašević )