Antifašizam i totalitarizam

Neupitne dogme se podrazumijevaju u sferi duhovnog života, pa ukoliko nikome ne pada na pamet da ih nameće čitavom građanstvu, one su dozvoljena i poželjna pojava unutar vjerskih zajednica. Naravno, postoje načini da se vjerski stavovi i uvjerenja artikulišu građanskim ili političkim jezikom (npr. problem abortusa i istopolnih brakova) i da se kao takvi nađu na javnom tržištu ideja koja neko može podržati, i političkim putem dovesti do nivoa zakona. Ali kada se već nađu u toj zoni, izvan crkvenih porti i bogosluženja, oni su podložni preispitivanju i kritici, a njihova snaga zavisi od broja građana koji su spremni da ih podrže. Duhovni autoritet, sam po sebi, tu im nije od pomoći.

Neupitne dogme postoje i u nauci, ali to su neki logički aksiomi od kojih se polazi u dokazivanju i razmišljanju. Svaki složeniji stav od onog da je A=A, i da su 2 + 2= 4, valjalo bi dokazivati i argumentima braniti u ozbiljnoj naučnoj djelatnosti. U društvenim naučnim disciplinama, među neupitne vrijednosti spadaju kategorije kao što su: ljudska sloboda, čovjekovo dostojanstvo, poštovanje zakona… Međutim, istorijska promjenjivost jezika i društvenih uređenja, neprestano nas dovodi do toga da preispitujemo načine kako ćemo te kategorije izraziti. Kako nedavno reče Ršum, nekadašnja bezazlena i vesela pjesmica ”Jednog dana rešio moj tata, za rođendan da mi kupi brata”, danas bi već mogla da se nađe pod lupom istražitelja kriminalne trgovine djecom. Kanon ili pravilo- predstavlja promjenljiviju kategoriju u umjetnosti, filosofiji ili pravu, nego u religiji ili prirodnim naukama.

Hoću reći, izvan vjere i matematičkih aksioma, nametanje dogmatizma (neupitnost stavova) može da bude jako opasna rabota po ljudski um i šire društvene zajednice. Sveštenik može javno da oglašava svoja dogmatska učenja; može to da čini i naučnik sa svojim tezama, ali ni jedan ni drugi ne mogu i ne smiju imati mogućnost da svoje stavove nameću drugima. Odnosno, u zdravim demokratskim sredinama, sve ono što ne krši Ustav i zakone jedne zemlje, dozvoljeno je.

A ovo pišem stoga što društveni dogmatizam i ideološko jednoumlje predstavljaju najveću prepreku međusobnom razumijevanju unutar jedne zajednice, i samom razvoju tog društva. Ja sam rođen i odrastao u društvu koje je bilo tako dogmatizovano, samo tada nijesam mogao biti svjestan ni alternative tim ”dogmama”, pa samim tim, ni pogubnosti takvog jednoumlja. Gledajući nedavno prvu epizodu RTS serije ”Nobelovac” bio sam potresen strahotom scene u kojoj drugovi Đilas i Zogović, u jednoj memljivoj beogradskoj kancelariji ispituju društveno-političku ”podobnost” Iva Andrića. Istorijska osnova za ovaj umjetnički prikaz je očigledno neupitna, a besmislenost takvih jednoumnih komisija ubrzo su, na svojoj koži, osjetili i Đilas i Zogović, akteri neslavnog propitivanja. A sami Andrić, kada je već preživio (i slikovito i bukvalno) revolucionarni žiri, mogao je, mirne duše, da primi Nobelovu nagradu. Hoću reći, ono što revolucionari umalo nijesu likvidirali, - a dosta toga jesu - svijet je kasnije prepoznao kao nešto najbolje što imamo.

Ova priča nam kazuje da nije svaka ratna pobjeda nad okupatorom sasvim ekvivalentna pojmu slobode, kao što je odavno jasno da ni svaki vid antifašizma nije donio ljudima oslobođenje od jednoumlja i represije. A u današnjoj Crnoj Gori, dobrim dijelom još živimo ideologiju komisije koja je ispitivala kakav je Andrić ”ka čo’ek”, i ta se ideologija sa brojnih političkih adresa isporučuje javnosti kao neupitna dogma o kojoj nema rasprave. Ili - ko posumnja u demokratske tekovine i građanske kapacitete NOB-a, taj je izdajnik Crne Gore i njenog suvereniteta. A upravo su brojne sudbine ljudi iz Crne Gore najčistiji dokaz da pojam antifašizma nije sinonim za demokratiju, odnosno da antifašizam koji nam je donio slobodu od okupatora, nije bio u stanju da donese slobodu pojedincu i društvu, onakvu kakva je danas zapisana u Ustavu i raznim evropskim poglavljima koje treba da ispunimo. Drugim riječima, partizanski pokret koji je izvojevao ratnu pobjedu nad fašizmom i nacizmom, i koji je iznjedrio nebrojene primjere herojske požrtvovanosti i rodoljublja, među nas je donio ideološko jednoumlje. Jednoumlje iz koga su svi današnji društveni i politički akteri u Crnoj Gori, početkom 90-tih potrčali ka: višepartizmu, slobodnom tržištu, vjerskim slobodama, povratku pretkomunističkim tradicionalnim vrijednostima… ali i enormnom bogaćenju pojedinaca i familija.

Kako bi me čitaoci bolje razumjeli, ovog puta neću kritikovati militantni komunizam sa krajnje legitimne pozicije sjećanja na činjenicu da je od njega, tokom i poslije Drugog svjetskog rata, bez suda i presude, stradalo preko 100 pravoslavnih sveštenika u Crnoj Gori. Reći ću to drugačije: Savjet Evrope i Evropski parlament, u više su dokumenata osudili totalitarne režime. U svima tim dokumentima istaknuto je kako su jednako zlo ljudima nanijeli i nacizam i komunizam, i da su to režimi koji dijele jedan broj istih zajedničkih vrijednosti: grubo kršenje temeljnih ljudskih prava i nepoštovanje načela pravne države. S tim u svezi, Savjet Evrope donio je dvije rezolucije: Rezoluciju Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope broj 1096 o mjerama za uklanjanje nasljeđa bivših komunističkih totalitarnih režima iz 1996. i Rezoluciju Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope broj 1481 o ”potrebi međunarodne osude zločina totalitarnih komunističkih režima” iz 2006. Na drugoj strani, na nivou Evropske unije donesene su Rezolucija Evropskog parlamenta o evropskoj savjesti i totalitarizmu iz 2009. i Rezolucija Evropskog parlamenta od 19. septembra 2019. o važnosti evropskog sjećanja za budućnost Evrope.

Ove rezolucije i njihovi izvještaji ističu da su totalitarne komunističke režime koji su vladali u središnjoj i istočnoj Evropi, bez izuzetka, obilježila masovna kršenja ljudskih prava, a dodaju da je nizak stepen javne svijesti o zločinima koji su počinjeni pod tim sistemima. Dalje se navodi da kriminalna dimenzija komunističkih režima nije bila rezultat okolnosti, nego posljedica namjerne politike koju su razradili osnivači takvih režima, čak i prije nego što su preuzeli vlast. Komunistički lideri nikad nijesu skrivali svoje ciljeve, koji su bili diktatura proletarijata i uklanjanje političkih protivnika i onih kategorija stanovništva koje su nespojive s novim modelom društva. Posljedica ostvarenja tih ciljeva bio je masovni teror, zločini i gruba kršenja ljudskih prava. Zbog toga se ne može ignorisati sličnost s posljedicama sprovođenja druge totalitarne ideologije 20. vijeka, nacizmom, s kojim komunizam ima, pored nesumnjivih razlika, i niz zajedničkih obilježja. Međutim, ističe se, da su kriminal i osuđujući karakter nacističke ideologije i režima danas neupitni, dok komunistička ideologija i režimi nijesu naišli na sličnu reakciju pa su zločinci komunističkih režima rijetko bili podvrgnuti kaznenom postupku, a mnogi od počinitelja nikada nijesu ni bili dovedeni pred lice pravde. Komunistički simboli otvoreno se, i dalje, koriste, te je javna svijest o komunističkim zločinima vrlo niska u poređenju sa zločinima nacizma a obrazovanje mladih generacija je i dalje takvo da zasigurno ne pomaže smanjiti taj jaz. U tom smislu, sve su zemlje, ako to dosad nijesu učinile, pozvane procijeniti istoriju komunizma i svoju vlastitu prošlost, jasno se distancirati od zločina počinjenih od totalitarnih komunističkih režima te ih nedvosmisleno osuditi.

I dok moderna Evropa donosi ovakve deklaracije, mi ovdje imamo ribrending Broza, Titograda, drugova Žarkovića, Milatovića i ostalih, i to iz usta onih kojima su usta puna ”evropskog i građanskog puta Crne Gore”. Lično mislim da je i to legitimno, kada ne bi bilo boljševičke isključivosti u intonaciji neokomunista, koji svako suprotno mišljenje optužuju za napuštanje antifašističkih ideala. Jer, pored navedene ideološke sličnosti dva totalitarizma, istorija bilježi i njihovu istorijsku kolaboraciju, koja je - dok sam ja učio škole u SFRJ sistemu - ili prećutkivana ili minimizirana. Međutim, evropski parlamentarci to ne prećutkuju pa će reći kako je komunistička internacionala sa sjedištem u Moskvi bila aktivni ”kaolicioni partner” Musoliniju i Hitleru tokom cijele prve dvije godine Drugog svjetskog rata. Ne slučajni niti nevoljni partner, nego sudionik pakta sklopljenog nedjelju dana pred izbijanje rata, a o kome smo u školama učili kao Pakt Ribentrop-Molotov, ili Pakt ”o nenapadanju”. Međutim, to nije bio samo pakt ”o nenapadanju” - podsjećaju nas pomenute evropske deklaracije - nego propis ”o nenapadanju i međusobnoj saradnji” (koji je podrazumijevao vojnu i ekonomsku saradnju dva režima). I ta se saradnja, na veliku žalost Poljaka ali i cijele Evrope, sprovodila u djelo, pa dok je Hitler (neometan od budućih antifašista) osvajao Zapadnu Evropu, SSSR je, u isto vrijeme i neometano, pripajao sebi baltičke države, djelove Rumunije i Finske. A Poljsku su, znamo svi, međusobno podijelili.

Pobjednici Drugog svjetskog (a ovdje i građanskog) rata, kao i njihovi ideološki sljedbenici u ovom vremenu, čast izuzecima, uglavnom monopolizuju antifašističku borbu u Crnoj Gori, pa iza sopstvenog ekskluzivnog antifašizma prikrivaju totalitarnu i jednoumnu prirodu svoje ideologije. Antifašizam i rodoljublje partizanskog NOB pokreta su neporecivi, ali je poreciv njihov ideološki monopol na taj univerzalni i plemeniti antifašistički poriv prisutan kod svakog normalnog čovjeka. Kako drugačije definisati istorijsku okolnost u kojoj krvavi otpor nacizmu i fašizmu tokom aprilskog rata daje vojska Kraljevine Jugoslavije, dok komunisti tih dana čekaju direktivu iz Moskve? Moskve koja je - u tom trenutku - paktu sa Hitlerom! Aprilski rat 1941. bio je kratak i beznadežan, kao i svaki otpor Vermahtu, bilo gdje na svijetu, od početka rata 1939. do Staljingradske bitke 1942/43. Ali je taj kratki rat obilovao primjerima viteškog rodoljublja ravnim onim koji su pokazali partizanski narodni heroji - kasnije.

Mornarički poručnici Spasić i Mašera (heroji odlikovani od Kraljevske vlade u Londonu još 1942, a od Broza proglašeni narodnim herojima tek 1973. godine) i pilot kraljevske avijacije Milutin Perović, kao i mnogi znani i neznani, bili su prve ”kamikaze” u Drugom svjetskom ratu, ali - za razliku od japanskih - oni su živote dali na antifašističkoj strani, zakleti ”kralju i otadžbini” a ne partiji. Mnogo prije partizanskih eskadrila o čijim smo junačkim podvizima gledali TV filmove i serije, kraljevska avijacija i njena protivvazdušna odbrana, prinoseći na žrtvenik otadžbinske slobode živote vojnika i oficira, srušila je na desetine nacističkih aviona iznad bombardovanog Beograda i drugdje. Mnogo prije proleterskih ofanziva, kraljevska Zetska divizija potisnula je Musolinijevu vojsku daleko od granica Jugoslavije. Veliki broj sposobnih i školovanih oficira i vojnika Kraljevske vojske zarobljen je i proveo je cio tok rata u njemačkim logorima, što je značajno otupilo oštricu nekomunističkog antifašizma na ovim prostorima. Dok su budući partizanski oficiri i generali izlazili iz kazamata monarhije pred početak rata, kraljevski su oficiri i vojnici utamničeni od Hitlera ubrzo potom.

Nikada nećemo znati da li su za vrijeme okupacionog udara Hitlera na njihovu otadžbinu, komunisti čekali raspad ”buržoaske tvorevine” i ”tamnice naroda”, kako bi kroz ratne okolnosti, kasnije, lakše sproveli klasnu revoluciju ili su prosto bili žrtve još uvijjek važećeg Pakta između njihove političke centrale i Rajhstaga? Ni jedno ni drugo im ne služi na čast, niti im daje za pravo da do danas drže monopol nad antifašističkom borbom. Krajnje ružno i nečasno zvuči da su djelovi Kraljevske vojske u otadžbini imali nesumnjivu kolaboraciju sa okupatorom od 1942. do 1945. (iako treba razlikovati razloge četničke kolaboracije u Dalmaciji, u odnosu na one u Crnoj Gori), ali kako definisati činjenicu da su ovdašnji komunisti zapucali na okupatore ne onda kada je napadnuta njihova zemlja (april 1941) nego kada je napadnuta tuđa (jul 1941), poslije Hitlerovog napada na SSSR i - samim tim - jednostranog raskida pomenutog Pakta? Izgleda da je i jednima i drugima, i četnicima i partizanima, u jednom momentu rata (jednima na početku, drugima na kraju) pitanje (kontra)revolucije bilo važnije od borbe protiv okupatora.

Vojska Kraljevine čiji je kralj stradao u Marselju 1934. g. od fašističkog pucnja, nije pokazala ništa manje hrabrosti ni viteškog herojstva u borbi sa naci-fašizmom, od partizanskih brigada, a kad se radi o tužnoj i sramnoj kolaboraciji sa Hitlerovom soldateskom, evropski izvjestioci nam ukazuju, bez relativizacije i revizionizma, da se pomenuto zlo razmahalo Evropom i svijetom upravo zahvaljujući blagonaklonom stavu komunističke internacionale. Tačno je, i Zapad je bio blagonaklon prema Hitleru decenijama prije izbijanja rata, ali samo su komunisti imali Pakt o međusobnoj saradnji i pomaganju tokom ratnih dejstava, sa zloglasnim firerom.

Nesumnjiv je spisak zločina koje su, tokom Drugog svjetskog rata, počinile neke četničke formacije nad nepravoslavnim življem u današnjoj Crnoj Gori, BiH i Srbiji, i to je ljaga koja se ne da izbrisati sa lica vojske čija je glavna komanda bila u Londonu, a vojni štab u šumi i na Hitlerovim potjernicama. Ali je neizbrisiv i spisak onih zločina koje su nad sopstvenim sunarodnicima (možda najviše u Crnoj Gori) počinili određeni komesari i proleteri KPJ, a koje smo eufemistički strpali pod tepih ”lijevih skretanja” ili ”završnih operacija” - kasapnice u Sloveniji krajem maja 1945. nad razoružanim zarobljenicima, a poslije formalno okončanog rata. Ponavljam: bez suda, bez presude, bez grobnog mjesta.

Ako nam partijsko jednoumlje do danas nije dalo mogućnosti da se bolje razumijemo i da istini pogledamo u oči, možda će nas približavanje ”evropskim standardima” uputiti na smanjenje dioba, i na činjenicu da je antifašizam plemenit svjetonazor, dobar temelj za izgradnju zdravih vrijednosti, ali bez demokratije i slobode mišljenja može biti tek samo riječ, odnosno lozinka zloupotrebljena za stvaranje nepremostivih dioba - upravo među potomcima antifašista.

( Gojko Perović )