Bizarno putešestvije od Lisabona do Beča

Knjiga “Putovanje jednog slona” Žozea Saramaga (prevela sa portugalskog Jasmina Nešković) je priča o jednom indijskom slonu, njegovom čuvaru i njihovom putovanju od dvorskog imanja u Lisabonu do Beča, nekadašnje prijestonice moćnih Habzburgovaca. Radnja priče je zasnovana na istinitom događaju, a smještena je uglavnom u zapadnu i srednu Evropu u doba XVI vijeka. Ono u čemu se književna kritika u potpunosti slaže je to da je ovo književno djelo jedinstveno, i to iz više razloga. Saramago na svoj jedinstven, zadivljujuće lak i kreativan način u ovaj roman smješta i obične tokove svakodnevice i stanja društva u vremenu u kojem se radnja romana odvija. Osim toga, njegova priča koliko god na prvi mah izgledala čudna i neobična, ona je isto toliko humorna i satirična. Dakle, ovaj roman, koji govori o putovanju jednog slona stazama kojima slonovi ne idu, karakteriše i osobita kreativnost avanturističkog duha koja krasi ovoga autora.

Ono što se tokom čitanja ove knjige mora zapaziti, nije samo autorova virtuoznost pripovijedanja, već i njegova sposobnost da pronađe neke pravilnosti unutar haotičnih događanja kojih se dotiče glavni narativni tok. Osim toga ovdje je prisutno i potpuno nepoštovanje pravopisa: tačke su vrlo rijetke, zarezi još rjeđi. Samo poneka rečenica počinje velikim slovom, vlastita imena takođe.

Saramago na samom početku knjige priznaje da ove knjige ne bi bilo da se nijesu upleli čudni prsti sudbine, zapravo, da Gilda Lopez Enkarnasao nije bila lektor za portugalski jezik na Univerzitetu u Salcburgu gdje je održao jedno predavanje i da ga Gilda poslije toga predavanja nije pozvala na večeru u restoran “Slon”. U tom restoranu Saramago je vidio niz drvenih figurica u obliku različitih evropskih zdanja i spomenika koje su ukrašavale njegovu dopadljivu unutrašnjost. Gilda, primijetivši s kakvom ih radoznalošći Saramago posmatra, svom uvažanom gostu je objasnila da su figurice postavljene upravo da bi se gosti restorana mogli donekle upoznali sa nekim znamenitijim objektima zapadne i srednje Evrope, ali i sa pojedinim epizodama iz njene istorije. Rekla je da su te figurice poređane tako da bi što vjernije predstavile putovanje jednog slona koje se dogodilo 1551. godine kada je, u doba vladavine kralja don Žoana III Portugalijom, jedan slon iz Lisabona preko Španije, Italije i Alpa doveden u Austriju, tačnije u Beč. Njega je te godine portugalski kralj Žoao III poslao svojem rođaku, nadvojvodi Maksimilijanu Habsburškom, kao svadbeni poklon. Poznati pisac je zahvaljujući svojoj nepogrešivoj intuiciji primijetio da se u tom istorijskom događaju krije interesantna priča, a Gilda Lopez, pronicljiva intelektualka, odana i revnosna Portugalka, naslutivši šta Saramago ima na umu, ponudila se da mu pomogne u pribavljanju neophodne istorijske građe. Time su faktički počeli pripremni radovi na ovom romanu, u književnosti poznatom i kao Saramagovo testamentno djelo.

Među glavnim likovima priče je kralj Portugalije Žoao III Portugalski, poznat kao Milostivi, sin Manuela I iz dinastije Aviza, kralja Portugalije i Algervea, gospodara Gvineje, trgovine i plovidbe u Etiopiji, Arabiji, Persiji i Indiji.

Saramago u knjizi “Putovanje jednog slona” kaže da se dugo vremena kralj Žoao III bavio razmišljanjem o poklonu koji je trebalo da uruči svojem rođaku, austrijskom nadvojvodi Maksimilijanu Habsburškom, zetu cara Karla V, povodom njegovog vjenčanja, koje se dogodilo četiri godine ranije. Kralju se činilo da je poklon koji mu je tom prilikom dao, nedostojan njegovog visokog roda i zasluga, pa je htio da mu tada, kada se nadvojvoda Maksimilijan već nalazio u Španiji kao regent, dakle blizu Lisabona gdje je Žoao III stolovao, uruči poklon mnogo vrijedniji od onog ranijeg, poklon koji bi padao u oči, kako je to kralj Žoao III rekao svojoj suprizi Katalini od Austrije, odnosno Katalini Habzburškoj, kćerci Huane Lude i Filipa Lijepog, koja je bila njihovo šesto i posljednje dijete. Katalina je komentarisala sve ranije prijedloge svoga supruga, pogotovo putir koga je ispočetka kralj Žoao namjeravao da pokloni Maksimilijanu. Za taj predmet, posebnu oblikovanu čašu sa drškom napravljenu od plemenitog metala i ukrašenu skupocjenim draguljima i raznim figurama, a koja se koristi uglavnom pri obavljanju nekih crkvenih obreda, kraljica je rekla da je vrijedan poklon koji se ne odbija, već se uvijek rado prima, međutim, možda njihova crkva ne bi blagosloveno gledala na taj čin. Kralj, iako naviknut na kraljičina opsežna obrazlaganja pa čak i pretjerivanja u kojekakvim objašnjavanjima, samo je pokajnički slegnuo ramenima i vratio se razmišljanjima o svadbenom poklonu svojem rođaku. Saramago kaže da je kraljica nakon toga poluglasno promrmljala jednu molitvu i kada je započela drugu, naglo je zastala, a potom gotovo viknula da oni imaju Solomuna. Kralj, iznenađen i zbunjen njenim pominjanjem cara iz davnih vremena, koga on lično nije cijenio, priupitao ju je o čemu priča. Tada ga je kraljica Katalina podsjetila na Solomuna, njihovog indijskog slona s tim imenom, koga su dvije godine ranije dobavili iz Indije i tom prilikom je do detalja obrazložila potpunu ispravnost svog prijedloga. Kralj se ispočetka čudio, pitao se kako slon može biti svadbeni poklon, ali je to najzad prihvatio kao zanimljivu ideju, zapravo, kao pravo rješenje jer njemu taj slon u Lisabonu ništa nije značio niti mu je čemu služio. Tada se kraljevski par složio da slona u pratnji njegovog čuvara, koji su dotad čamili zanemareni na dvorskom imanju u Lisabonu, pošalju u Beč.

Saramago je u domenu sjajne književne interpretacije ovog istorijskog događaja vodio računa i na specifične političke i društvene odnose koji su u tom periodu postojali između Habzburške monarhije i Portugalije zbog čega je i u ovom njegovom djelu naglašen korektan odnos kralja Žoaoa prema ne samo nadvojvodi Maksimilijanu već i prema svojoj supruzi, a Žoao se ni na koji način nije htio zamjerati Habzburgovcima. Međutim, rizik koga je vidio u tako dugom putovanju slona Solomuna, koje je po njemu moglo biti neizvjesno i problematično, kralj nije htio da preuzme na sebe, već je sve to prepuštio Maksimilijanu kao njegovom novom vlasniku.

Tako ova očaravajuća, ali i posebno mudra priča, puna razuđene mašte i humora, u kojoj se govori i o trajnosti prijateljstva i prolaznosti slave, započinje u Lisabonu, ali obzirom na mnoge nepredvidive dogodovštine kojima autor u majstorskom stilu pisanja obogaćuje cijelo štivo, ne završava se samo u Beču u carskoj Vijeni, u kući Habzburga u kojoj je nadvojvoda stolovao. Za ovo neobično putovanje slona Solomuna organizovan je veliki i vrlo složen karavan koga je predvodio sam nadvojvoda Maksimilijan i njegova žena, sa štitonošama. Osim slona i njegovog čuvara, u njega su bili uključeni nosači, vojnici, volovske zaprege koje su teglile hranu i vodu za slona, i puno još drugog osoblja za koje je vođa karavana smatrao da je potrebno, obzirom da je put vodio od vrelog Lisabona, preko Španije, Italije, Austrije i snijegom zavijanih masiva visokih Alpa. Ljudi s kojima su se na tom putu susretali s čuđenjem su gledali taj neobični prizor, karavan sa slonom. Međutim, vojni sukobi koji se nijesu uvijek mogli lagodno zaobići činili su im znatno veće neugodnosti.

Saramagu su ti stvarni događaji, pogotovo istorijski momenti od kojih su neki bili zadivljujući i vrlo značajni, poslužili da ovaj putopisni roman približi čitaocu, da ga obogati univerzalnim temama i stvarnim događajima. Da ga urami jasnijim poimanjem prirode ljudskog duha, ljudskih vrlina ali i slabosti; odnosno, da knjigu u cjelini učini moćnijom i vrednijom.

Prije dodjeljivanja Nobelove nagrade 1998. Saramago je 1995, dobio Kamoešovu nagradu, najprestižnije književno priznanje za pisce portugalskog jezika.

( Vujica Ognjenović )