Zanosi i nevolje modernog Prometeja

Roman “Frankenštajn ili Moderni Prometej” engleske spisateljice Meri Šeli (prevela Slavka Stevović) vjerovatno predstavlja najpoznatiju i najčitaniju horor priču svih vremena.

Glavni lik romana je Viktor Frankenštajn, naučnik koji je želio da postane tvorac novog, savršenog čovjeka, i da time otkrije temeljnu tajnu života skrivenu od običnih ljudi, ali, nažalost, nije uspio u tome i umjesto savršenog čovjeka stvorio je jezivo čudovište. Nakazu koja je postala otjelotvorenje užasa i kazne koja slijedi čovjeku koji prekorači etičke granice ljudskog napretka.

Zato je dio izvornog naslova ovoga romana mitološki Prometej, sina Japeta i boginje Temide, koji je bio napravio čovjeka od gline, ukrao vatru sa Olimpa i predao je ljudima. Svakako, i on je zbog toga morao biti osuđen na vječne muke; ostavljen je prikovan za Kavkaz gdje mu je svakodnevno dolijetao orao, kljucao mu crijeva i jeo jetru jer je u staroj Grčkoj jetra smatrana sjedištem ljudskih osjećanja. Ipak, jednoga dana tamo ga je pronašao Herakle i oslobodio ga.

Viktor Frankenštajn je bio sklepao neko čudovište, ne od gline kao što je to uradio njegov mitski preteča Prometej, već od raznih djelova ljudskih leševa. Frankeštajn je faktički bio svojevrsni pobunjenik, nije želio ulogu običnog smrtnika na zemlji, nije htio da bude samo tvorevina, stvoreno biće, htio je da bude mnogo više od toga, htjeo je da bude čak i tvorac. Da bude ono što, kako se vjerovalo, čovjeku nije dato da bude.

Previše je vjerovao u vlastite tvoračke potencijale, a osim toga, imao je smjelosti da prevaziđe ograničenja ljudske moći i intelekta, ukoliko je bio imalo svjestan postojanja tih ograničenja. Ili, nije znao gdje počinju a gdje se zavešavaju crte tih ograničenja.

Njegova prisebnost bila je zamagljena prejakom intelektualnom znatiželjom i nerealnim ambicijama koje, kao što se i u knjizi “Frankenštajn ili Moderni Prometej” kaže, nijesu doprinijele društvu i njegovom prosperitetu, već su ga odvele na sasvim suprotnu stranu, odnosno, u vlastitu propast.

Osvrnimo se još malo na sudbinu Prometeja, preteču Viktora Frankeštajna, koji se prvi put pominje u Hesiodovom epu Teogonija, u osmom vijeku prije Hrista: zar i on nije bio osuđen na vječne muka i patnje upravo zbog potrage za zabranjenim znanjem.

Naravno da jeste; zato su još od 1. januara 1818. godine (kada je knjiga “Frankeštajn ili Moderni Prometej” prvi put ugledala svjetlost dana), čitaoci bili fascinirani Frankenštajnovim čudovištem i zaintrigirani moralnim i etičkim pitanjima, koja su pokrenula ovakvu priču ispripovijedanu perom slavne spisateljice Meri Šeli.

Ovaj roman predstavljen je kao klasik engleske književnosti koji je vrlo brzo prerastao u književni mit. U mit koji i danas živi svoj intrigantni život kroz mnogobrojne pozorišne, filmske i medijske adaptacije.

Frankenštajn je postao toliko popularan da čak i dobri poznavaoci toga lika i istorije horora, za svako čudovište znaju reći da je Frankenštajn, iako znaju da čudovište nije Frankenštajn, da je čudovište Frankenštajnovo djelo. Frankenštajn je bio ugledni švajcarski ljekar, pravi naučnik, ličnost iz romana Meri Šeli kome je kršteno ime bilo Viktor.

On je bio naučnik briljantnog uma, koga je njegov osjećaj za inventivnost tjerao da učini mnogo više od onog što je ijedan čovjek prije njega učinio. Htio je da sam načini život, da stvori ljudsko biće sa savršenim karakteristikama, sa osobinama kakve nedostaju običnim ljudima.

Groblje je smatrao najpouzdanijim mjestom na kojem bi mogao naći pogodan materijal za ostvarenje svoga nauma pa je noćima kopao po groblju, otkopavo mrtvačke sanduke, iz njih vadio još neraspadnute leševe, tražio odgovarajuće organe, djelove ljudskog organizma. Uzimao je pojedine organe Iz leševa ljudi koji su u toku života na zemlji bili slavne ličnosti, bili poznati naučnici, sportisti...

Tako je od učenih ljudi uzimao mozak, od sportista noge i ruke, i tako redom sve dok bi sklepao čovjeka po svojoj zamisli. A kada bi to učinio onda bi ga oživio u svojoj laboratoriji.

Oživljavao bi ga uz pomoć struje visokog napona. Pošto u to vrijeme nije postojala plastična hirurgija, Frankenštajn svom biću nije mogao da podari odgovarajući izgled, fizičku privlačnost, ljepotu, ali je imalo nekakva osjećanja pogotovo vjernost prema svome tvorcu.

Međutim, to čudovište doktora Frankenštajna nije bilo zadovoljno samim sobom. Prije svega i zato što nije moglo da nađe djevojku po svojoj volji: lijepu, dopadljivu djevojku, izabranicu svoga srca sa kakvom bi se ono rado družilo i zabavljalo. Dakle, čudovištu je bio potreban neko ko bi mu poslužio kao utočište od haosa koji ga je okruživao.

Kako je Viktor doživljavao taj prelaz njegovog čudovišta iz mašte u stvarnost, to samo on zna, ali priča kaže da je sudbina doktora Frankeštajna bila teška, jeziva. Naime, kaže se da je na kraju razočaran pao u depresiju, ispočetka blagu, a potom u sve dublju i dublju, da bi ga na kraju opkrilila neka psihoza iz čijeg zagrljaja nije znao da se otme.

Tako izbezumljen tumarao je bespućima hladnog sjevera i, kao što u romanu dalje piše - na kraju je odlutao nekud sasvim daleko pa su ga ribari slučajno našli čak na Sjevernom polu.

Autorka knjige “Frankenštajn ili Moderni Prometej”, Meri Šeli, kaže da je ova priča bila toliko uvjerljiva da su je mnogi čitaoci shvatili kao priču iz stvarnog života i da su je zbog toga zamarali pismima i krajnje čudnim pitanjima u vezi doktora Frankeštajna i njegovog čudovišta.

Zbog toga je rado prihvatila prijedlog izdavča da za jedno od narednih izdanja ove knjige, ona kao autorka, napiše opširan predgovor, jer je već imala realnu potrebu da se na neki način obrati čitaocima i da podrobno objasni da je tu knjigu napisala iz čiste zabave i da je faktički sve fikcija.

Ovaj podatak sam po sebi imao je posebnu težinu i značaj jer se njime otvorilo pitanje: kako je moguće da jedna tako privlačna dama koja ima miran i udoban porodični život, napiše tvrdi horor, roman strve i užasa, i to tek tako - iz zabave. S obzirom da se to ne dogadja tako često, ovaj roman Meri Šeli i zbog toga je privukao posebnu pažnju čitalaca a pogotovo književne kritike.

Meri Šeli je inače bila supruga slavnog pjesnika Persia Šelija (Percy Bysshe Shelley) a s pričom o doktoru Frankenštajnu je zapravo učestvovala na jednom internom takmičenju dokonog književničkog društvanca koje je u to doba uživalo u prirodnim čarima Ženevskog jezera, pa su se iz dosade nadmetali u pisanju priča strave i užasa.

A sve je počelo jedne ljetne noći, kišne, prohladne i olujne, 16. juna 1816. godine, u jednoj od mnogobrojnih soba zamka Šilon (Chateau de Chillon). Tu se u gostima kod čuvenog pjesnika Lorda Bajrona (Lord Byron) našla grupa od pet poznatih književnih stvaralaca, njegovih prijatelja, poput pjesnika Persija Šelia i njegove supruge Meri Šeli.

U toku razgovora i čitanja priče o posjednutom zamku, bila je jaka grmljavina i dočaravala je posebno neobičnu atmosferu u zamku. Tada je Lord predložio da naprave malo takmičenje u pisanju priča strave.

Persi Šeli i Bajron su važili za favorite tako da na mladu Meri Šeli, iako se i ona priključila toj opkladi i takmičenju, niko nije ozbiljno računao. Smatrali su da neko tako mlad i nježan kao što je bila Meri, ne može smisliti i napisati dobru priču strave i užasa. Dogovoreno je da napišu priču tokom noći, i da je sjutradan pročitaju i, odluče čija je najbolja.

Ali, sudbina je htjela tako da upravo tom prilikom i sasvim neočekivano, dva najveća pisca toga doba, prinčevi romantizma kako su Persija Šelija i Bajrona obično nazivali tadašnji čitaoci, budu poraženi. Bili su pobijedjeni, a pobijedila ih je upravo Meri Šeli, ta nježna i mlada Persijeva supruga od samo 19 godina, koja je iznenada postala mati poznatog Frankeštajna.

Priče Persija i Bajrona koje su te noći napisane brzo su zaboravljene, dok je po priči koju je napisala Meri Šeli snimljeno mnoštvo filmova, a osim toga čak i danas, više od dva vijeka od tada, zna da inspiriše mnoge pisce naučne fantastike. Dakle, iz Merinog pera rodio se groteskni lik čudovišta sastavljenog od djelova tijela mrtvaca.

Kasnije je priču o doktoru Frankenštajnu Meri razradila i razvila u formu romana moderne naučne fantastik, pod nazivom “Frankenštajn ili Moderni Prometej” koga je objavila 1. januara 1818. godie. Ovaj roman nije samo horor priča koju karakteriše živopisan pripovjedački stil kojim su opisani likovi u komično-nakaznom obliku, već je mnogo više od toga. Njena višeslojna tematika, u kojoj se autorka izuzetno dobro i iskustveno snalazila, daje joj i druge atribute svojstvene samo književnim remek-djelima.

Meri Vulstonkraft Šeli (1797 - 1851) rođena je u Londonu. Njen otac je bio radikalni filozof Vilijam Godvin, a majka Meri Vulstonkraft, spisateljica, poznata po ranom feminističkom djelu Odbrana prava žena. Majka joj je umrla jedanaest dana poslije njenog rođenja, tako da se o njenom vaspitanju brinuo isklučivo otac sve do njegove ponovne ženidbe. Obrazovanje je sticala uglavnom kod kuće. Veoma rano je pokazala sklonosti prema čitanju i pisanju, a prvi tekst je napisala sa jedanaest godina. Tokom ljeta 1812. godine boravila je u Škotskoj, gdje je upoznala draži harmoničnog života u provinciji.

Godine 1814. Meri je upoznala Persija Biša Šelija, poštovaoca i sljedbenika stavova njenog oca Vilijama Godvina. Ubrzo je započela komplikovanu vezu sa njim, a vjenčali su se 1816. godine, poslije smrti prve Šelijeve supruge Herijet. Iako su živjeli u relativnoj oskudici, život su provodili putujući Evropom.

U maju 1816. odlaze na obale Ženevskog jezera, gdje je već boravio njihov prijatelj Bajron. Život Meri Šeli bio je obilježen gubicima: od četvoro djece koje je rodila, preživjelo je samo jedno, Persi Florens, a njen suprug se udavio 1822. godine, kad se s brodićem kojim je plovio prevrnuo za vrijeme ljetnje oluje blizu La Specije u Tirenskom moru. Poslije njegove smrti Meri se vratila u Englesku, gdje je živjela kao profesionalni pisac do smrti 1851. godine.

Sve do sedamdesetih godina 20. stoljeća Meri Šeli je bila poznata prije svega po svom radu na priređivanju i publikovanju djela njenog pokojnog supruga Persija Biša Šelija, kao i po romanu “Frankenštajn ili Moderni Prometej”.

Mada joj je otac Persija Šelija zabranio da piše biografiju svog supruga, Meri je pripremila i objavila cjelokupno izdanje njegovih pjesama 1839. godine.

U novije vrijeme u porastu je interesovanje za njen književni rad, koji uključuje i istorijski roman “Valperga”, apokaliptički roman “Posljednji čovjek”, kao i njena dva posljednja romana “Lodor” i “Fokner”.

Povodom dva vijeka od izlaska prvog izdanja romana “Frankenštajn ili Moderni Prometej” objavljeno je na engleskom jeziku mnoštvo kritičkih radova, monografija i zbornika, čime je Meri Šeli konačno i neopozivo svrstana među amblemske figure jedne epohe evropske književnosti.

Njena majka bila je feministkinja, filozofkinja i pisac, a otac ništa manje znamenit. tako da je Meri odrastala čitajući knjige iz ogromne porodične biblioteke, čitajući i majčina i očeva djela, a u njihovu kuću neprestano su dolazili pripadnici intelektualne elite, najumnije glave svoga vremena.

( Vujica Ognjenović )