Crna Gora očima stranaca: Istorijsko putovanje kroz magičnu zemlju

Neznana “crna” zemlja

Dok sam radio kao turistički vodič u Crnoj Gori kasnih 60-ih godina, skandinavski i drugi zapadnoevropski turisti dolazili su da provode svoje odmore u Budvi, “u Jugoslaviji”, ne znajući da posjećuju zemlju sa dugom istorijom. Morao sam da im kažem da se nalaze u Crnoj Gori, koja je nekada bila nezavisna država, čak i kraljevina, čuvena po svojoj borbi za slobodu. Ova knjiga je, za mene, nastavak moje priče strancima o Crnoj Gori - a možda i Crnogorcima o njihovoj sopstvenoj državi.

Dakle, tema ove knjige je mala evropska država koja je oko 1800. godine bila skoro potpuno nepoznata u Zapadnoj Evropi, ali je postala možda čak najpoznatija država u Evropi krajem XIX vijeka.

Ono što danas čini Crnu Goru možemo istorijski podijeliti na tri dijela. Primorje, mediteransko i sa znatnim katoličkim stanovništvom, bilo je dobro poznato Evropljanima još od srednjeg vijeka. Planinski predio, patrijarhalan i sa pravoslavnim stanovništvom, Evropljani nijesu posjećivali do početka XIX vijeka. Ravničarski predio kod Skadarskog jezera i Podgorice, osmanski i djelimično muslimanski, bio je zatvoren za strane posjetioce do kraja XIX vijeka.

Prije početka XIX vijeka Crna Gora se smatrala dijelom Osmanskog carstva, evropske Turske. Trgovački putevi do centralnih djelova Balkana nijesu prolazili preko ovog planinskog predjela, kao što je slučaj bio u Bosni. Stranci nijesu imali šta da traže u tom dijelu Balkana. Crna Gora je bila nepoznata i u Rusiji, uprkos izvjesnoj povezanosti sa njom. Primorje je bilo poznato strancima zato što je veći dio, nakon 1420. godine, pripadao Mletačkoj Republici, iako su neke djelove kasnije pokorile Osmanlije.

Čak je i u susjednoj Srbiji Crna Gora bila manje-više nepoznata početkom XIX vijeka. Srpski pisac Joakim Vujić nije pominjao Crnu Goru u svojoj knjizi Zemleopisanie objavljenoj 1825. godine i pored toga što je pomenuo većinu drugih država i krajeva. Veliki srpski etnograf i lingvista Vuk Stefanović Karadžić učinio je Crnu Goru poznatom, kako u Srbiji, tako i na njemačkom govornom području. Posjetio je Crnu Goru 1837. godine i objavio knjigu u Beču, na njemačkom. U uvodu, Karadžić navodi da je Crna Gora evropskim diplomatama i političarima manje poznata od Nila i Eufrata.

Stupanje na scenu

Crna Gora je zadobijala međunarodnu pažnju kad god bi se desilo nešto što bi izazvalo međunarodne posljedice. Već 1042. godine jedna bitka je privukla pažnju, a zatim je nekoliko sukoba između Mlečana i Osmanlija u XVII i XVIII vijeku dovelo Bokokotorski zaliv u središte pažnje.

Država Crna Gora je prvo postala poznata u Zapadnoj Evropi tokom Napoleonovih ratova, kada je 1813. Crna Gora - uz britansku i rusku podršku - preuzela Bokokotorski zaliv od Francuza. Iako joj je osvojena teritorija nakon par mjeseci oduzeta Bečkim sporazumom, Crna Gora je izazvala simpatije liberala iz Britanije i Francuske.

Kada je zajedno sa Srbijom objavila rat protiv Osmanskog carstva u junu 1878. godine, ime Crne Gore se odjednom našlo na naslovnim stranicama evropskih medija. Istaknuti novinari izvještavali su iz Crne Gore. Vilijam Stilman došao je na Cetinje u septembru 1875. godine da izvještava za Tajms, pišući izvještaje koji su uticali na britansku politiku. Edvard Friman je došao u decembru i njegov članak “Istinsko istočno pitanje” formirao je britansko mišljenje o Crnogorcima. Friman se saosjećao sa potlačenim hrišćanima na Balkanu, a Crna Gora je bila jedini nepokoreni bedem hrišćanske slobode. Ovo saosjećanje prema Crnoj Gori dostiglo je vrhunac sa Gledstonovim esejem i Tenisonovim sonetom, oba s naslovom Crna Gora, koji su objavljeni u maju 1877. godine.

Godine 1880. Crna Gora je ponovo zadobila međunarodnu pažnju. Uz pomoć Britanaca osmanski grad Ulcinj postao je dio Crne Gore. Lokalni ustanak protiv Austrijanaca u visoravni Krivošije u Bokokotorskom zalivu izbio je 1869, te ponovo 1881. godine. O ovim sukobima se uredno izvještavalo u međunarodnim medijima i ilustrovao ih je poznati britanski umjetnik Ričard Katon Vudvil.

Događaji koji su se dogodili 1875-1878. pokrenuli su objavljivanje velikog broja knjiga o Crnoj Gori, često kombinacija putopisa i istorijskih knjiga. Među piscima nalaze se engleski putopisci Vilijam Denton, Vilijam Miler i Mod Holbak, ruski Pavel Rovinski, njemački Kurt Hasert i Bernhart Švarc, francuski Šarl Iriart, Južen Maton i Gabriel Frilej. Čak je i vojni oficir i pisac iz Norveške, Henrik Angel, napisao dvije veoma popularne knjige o Crnoj Gori.

Mnogi umjetnici posjetili su Crnu Goru u posljednjoj deceniji XIX vijeka. Pojedine su privukli politički događaji, drugi su bili oduševljeni živopisnim stanovnicima i njihovim teškim životima, a neki veličanstvenim pejzažima. Ludvik Kuba, češki umjetnik koji je sakupljao narodne pjesme, napisao je i ilustrovao putopis o Crnog Gori. Medu slikarima koji su posjetili Crnu Goru nakon 1875. godine bili su hrvatski Ferdo von Kikerec i Vlaho Bukovac, srpski Paja Jovanović, ruski Vasili Polenov, njemački Rudolf fon Otenfelt, francuski Teodor Valerio i Englezi Donald Maksel i Alan Stjuart. Neki od ovih umjetnika uticali su na crnogorske slikare, a neki su naslikali slike koje danas pripadaju crnogorskom kulturnom nasljeđu. Međutim, mnogi su ostali nepoznati u Crnoj Gori.

Umjetnici kojima su crtane ilustracije bile specijalnost takode su dolazili u Crnu Goru, kao što su Francuzi Anri Luj Avelo i Josef de la Nezijer, engleski umjetnik Ričard Vudvil, austrijski Johan Šenberg i Feliks Filip Kanic, češki František Bohumir Zvježina i drugi. Neki od njih su radili za poznate novine i revije. Italijanski Akile Beltrame uradio je više izvanrednih slika stvarnih događaja za najčitanije italijanske revije. Poznati karikaturisti su radili za austrijske i njemačke časopise.

Evropski kompozitori smatrali su Crnu Goru egzotičnom zemljom i kao savršeno mjesto dešavanja u operama. Opere su komponovali Armand Limander, Crnogorci, 1849, Karei Bendl, Crnogorci, 1877, Dionise de Sarno Dorđio Balkanska carica 1891, Augusta Holme, Crna Gora, 1895, Marko Anzoleti, Milica, 1897, kulminirajući sa operetom Vesela udovica koju je napisao Franc Lehar 1905. godine. Ludvik Minkus komponovao i balet, Roksana, crnogorska ljepotica, 1878. godine.

Od vjenčanja do Prvog svjetskog rata

Jelena, ćerka knjaza Nikole i knjeginje Milene, udala se za Viktora Emanuela, italijanskog prijestolonasljednika 1896. godine. To je u Italiji izazvalo ogromno interesovanje za Crnu Goru. Ovaj brak je bio tema svih velikih evropskih medija, te je Jelena, kraljice Italije od 1900, postala međunarodna zvijezda.

Po svim evropskim medijima krunisanje knjaza Nikole za kralja 1910. godine bilo je uredno izvještavano. Takođe je rast tenzija na Balkanu postao goruća tema. Početak Prvog balkanskog rata 1912. godine bio je događaj koji je stavio Crnu Goru na naslovne stranice. Činjenica da je mala Crna Gora započela rat protiv Osmanskog carstva, boreći se hrabro, oživjela je herojsku sliku. Međutim, ishod Drugog balkanskog rata naškodio je ovoj pozitivoj slici, kada je Crna Gora zauzela grad Skadar i nastojala da ga zadrži, uprkos želji velikih sila.

Kada je počeo Prvi svjetski rat 1914. godine, Crnu Goru su Engleska, Francuska i Italija posmatrale kao heroja. U protivničkim državama, Austrougarskoj i Njemačkoj, kralj Nikola je bio predstavljen na prost i negativan način. Poraz i kraljevo napuštanje države 1916. godine označili su prestanak međunarodnog interesovanja za Crnu Goru. Ulaskom u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca decembra 1918. godine, Crna Gora prestaje da postoji kao politički entitet.

Vizuelna istorija

Očima stranih državljana ova knjiga prati istoriju teritorije današnje Crne Gore od antičkog doba i srednjeg vijeka do Prvog svjetskog rata.

Ona otkriva šta su stranci smatrali najinteresant­nijim u regionu. Ponekad bi opisivali pojave kojima se lokalni istoričari nijesu bavili.

Vizuelni aspekat je od ključnog značaja. Slike govore ponekad više od riječi. Iako može biti nekih nedosljednosti, uglavnom bi umjetnici koji slikaju na licu mjesta prikazali istinitu sliku onoga što vide. Ponegdje postoje romantičarska viđenja koja nužno ne predstavljaju realnost. U nekim slučajevima postoje negativne karikature koje obrađuju političke teme viđene iz ugla neprijatelja.

Knjiga takode sadrži mape, od najranijih primjera, pokazujući kako je Crna Gora postepeno postala poznata u svijetu.

Tekstovi su uglavnom uzeti iz knjiga o Crnoj Gori. Nekoliko ovih knjiga prevedeno je u Crnoj Gori, a neka originalna izdanja su ponovo štampana ili su dostupna kao e-knjige. Zainteresovani mogu pročitati cijele knjige. Nekoliko tekstova je iz časopisa i novina tog vremena.

Knjiga je podijeljena na tri dijela. Prvi pokriva period do 1875. godine. Drugi dio opisuje posebna mjesta, većinom gradove. Treći dio pokriva period od 1875. do kraja Prvog svjetskog rata.

Želim da se zahvalim izdavačkoj kući CID na podršci, Dragici Žugić na prevođenju, te Zoranu Bulatoviću za veliku pomoć oko ilustracija u završnoj fazi izrade knjige.

Dobro došli na istorijsko putovanje kroz veličanstvenu zemlju!

(Autor je profesor slavistike na Univerzitetu u Oslu, i autor knjige Magična Crna Gora: Crna Gora očima stranaca; ovdje donosimo njegov uvodni tekst za pomenutu knjigu koja je objavljena u izdanju podgoričkog CID-a)

( Svejn Menesland )