Dobro došli u Hotel Nikaragva

Jof je otišao da donese kafu sa kioska na ćošku. Na njegovom radnom stolu je hrpa papira i rukopisa. Gledam u bezlične fasade kroz prozor. Spuštam pogled na jednu stranicu. „Nivo i trajnost upečatljive, blagodatne i velike umetnosti direktno je zavistan od stepena duhovne kreativne gotovosti stvaraoca-podvižnika“. Bilješka me je usisala kao vir čamac od papira. Nešto dalje je stajalo: „Oni su bića proširenih percepcija i neprestano ratuju, love, savladavaju prepreke, postavljaju zamke, kleče i mole za silazak zraka Svetog duha na njihovo teme, i tvore Mozaik od neizražajnog, neuhvatljivog, kolekcionari snova, magle i paučine, strpljivi prevodioci sa neizrecivog u izrecivo…“.

Utom dođe Jof. Bestidno sam upro prstom u papir: „Novi rukopis?“. On slegne ramenima i odvrati: „Imam toga nekoliko kila. Ne znam ni sam šta ću s tim“. Neki pisci Jofove generacije bi se od sreće ujeli za dupe kada bi imali samo koju stotinu grama ovakvog teksta. Ovaj list hartije objašnjava njegovo umjetničko stremljenje bolje od bilo kakvog autopoetički zamišljenog teksta. Jer on je taj koji lovi neuhvatljivo, kolekcionar je snova, književni podvižnik i prije svega – prevodilac neizrecivog u izrecivo.

Ali ja sam taj dan navratio do Osendorfa, mirne i dosadne kelnske četvrti, do stana Jovana Nikolića, sa posebnim povodom. Slavimo uz kafu i razgovor izlazak njegove knjige na njemačkom „Hotel Nicaragua“.

Pošto sam se svih ovih decenija u Njemačkoj umio dobro družiti sa autorom, znam da je Hotel Nikaragva, prije nego što postao literarni artefakt na srpskom i njemačkom, bio neko vrijeme bolno stvaran u piščevom životu. Jovan Nikolić je dramatičan krah svog drugog braka proživljavao u samačkoj mansardi u centru Kelna, a cijeli ulaz je nekada bio sjedište njemačkog ogranka revolucionarne organizacije iz Nikaragve. Jovan bi slušao noću odličan program Zapadnonjemačkog radija, koji je emitovao modernu etno-muziku iz cijelog svijeta. Note su se prelivale u groteskna snoviđenja. A sve to se zgusnulo u zapis po čijem nazivu su imenovane dvije njegove knjige – ona na srpskom i ova na njemačkom.

Na njemačkom je autor uvrstio svega 26 od ukupno 69 tekstova iz knjige na srpskom, a dodao im je 22 zapisa. To znači da se ne radi o knjizi koja je prevedena već o novom rukopisu koji je nastao preseljenjem iz jednog u drugi „hotel“, iz jednog u drugi jezik.

SAMOĆA KAO ZAVJETNO STANJE

Još je novosadski izdavač na svom sajtu imao žanrovsku nedoumicu. Knjiga je objavljena u proznoj ediciji uz napomenu da je to zbirka „žanrovski sintetizovanih tekstova, nastalih kao rezultat neposrednih doživljaja, proizvedenih djelovanjem naizgled trivijalnih prilika, i potom reflektovanih na 'unutrašnju' stvarnost. Otuda oni često imaju svojstva dnevničkih zapisa, dokumentarističkih mikroeseja, lirizovanih bilježaka ili crtica premještenih sa margina percepcije u središte analitičkog mišljenja. Poželimo li da im pronađemo integrativni element, nećemo dugo oklijevati s tvrdnjom da je to autorova sklonost ka neprestanom preispitivanju i vrednovanju utvrđenih istina i mogućnost njihove rekontekstualizacije“.

I u austrijskoj knjizi Jovan Nikolić dovodi u pitanje skoro sve što je običnim smrtnicima samorazumljivo – stvarnost, perceptivne navike, identitete, sopstveno pisanje. On je u potrazi za formulom spasa, samo nam to ne kaže. Već nam poručuje da u tome ko smo i kakvi smo nema ničeg osim zablude.

Književnik Dejan Aleksić je ipak detektovao jezgro oko kojeg se okupljaju Nikolićevi tekstovi: „Ako bismo se zamislili nad pitanjem nukleusa Nikolićeve spisateljske misli, nad početnom tačkom njegove stvaralačke imaginacije, pokušavajući da jednom rečju odredimo autorov nagon za duhovnom avanturom, moguće je da bi ta reč bila samoća. Samoća je za Nikolića zavetno stanje ljudske egzistencije. Ona na naročit način osenčuje njegov inače melanholični portret, istovremeno braneći stvaralački integritet čoveka koji svom unutrašnjem svetu kao uređenje uvodi totalitarizam individualnosti, a za intimnu ideološku doktrinu proglašava samoću“.

Naravno, ovakav isposnički, melanholični literarni hotel nije bio odveć posjećen ni u Srbiji koja se sve brže odvikava od čitanja knjiga u kojima se može iskusiti nešto o samoći kao „zavjetnom stanju ljudske egzistencije“. Ali austrijski izdavač nije mario za to. Nikolićeva publika na njemačkom govornom prostoru je brojnija nego u Srbiji koju je autor napustio prije dobrih četvrt vijeka.

AUTOR KOJI SAM SA SOBOM IGRA ŠAH

I u novoj proznoj knjizi na njemačkom Jovan Nikolić ostaje nekonvencionalan. U naslovnoj priči sebe označava kao čovjeka „koji sam sa sobom igra šah“. Ne ulaže ozbiljan napor da se približi masovnom ukusu. Pritom bi on to mogao bez problema – pisac je nekih tekstova za muzičke numere, između ostalog i za filmove Emira Kusturice. U prethodnom životu, u Beogradu, za njegove kabaretske nastupe devedesetih tražila se karta više. Bio je na turnejama sa svojom tadašnjom suprugom koja je pjevala u Ođili. Dijete je romskog saksofoniste i srpske pjevačice. Ima čačansku britkost u dosjetkama. Dakle, mnogo zna o šarmiranju publike. Ali ovdje mu do toga najčešće nije stalo. Pisanje za njega ostaje egzistencijalna nužnost. Njegovi su zapisi prožeti crnohumornim probljescima do te mjere da bi se na početku knjige mogla naći čuvena krilatica austrijskog pisca Alfreda Polgara u predvečerje Velikog rata: “Situacija je bezizgledna, ali nije ozbiljna”.

Njegova duhovitost nije zabavljačkog tipa. Ona je ispečena u pećnici tihog očajanja. Ali djeluje ljekovito. Na primjer, hipohondrijski uznemirenom subjektu zazuji mobilni u džepu, a on ženi vrisne u lice: “Prostata”. Ili epizoda iz beogradskog života u kojem je autor dijelio stan sa legendarnim gitaristom Točkom: „Pamtim da je njegova prva supruga, ugledavši ogromnog dlakavog pauka na zidu, zavrištala: Ubij ga! Ubij! Uzmi moju papuču, ubij čudovište! Točak je mirno odgovorio: Ne pada mi na pamet. Nisam ja njegova smrt!“

Već uvodni tekst predstavlja ispit hrabrosti za čitaoce. Autor tvrdi: “Pre svih uzroka, ja sam najpre iskusio posledice pisanja: da se ono što sam zapisao, docnije ovaplotilo i obistinilo. To me je, budući da o svemu tome ništa nisam znao, u priličnoj meri prepalo. Ne malo puta sam ustajao iz sna da bih zapisao čitave redove, stihove, ne malo puta sam na zaturenim hartijama, papirićima, marginama novina, na unutrašnjem papiru cigareta, zaticao, ponekad veoma zanimljive beleške za koje nisam bio siguran ko ih je zapisao mojim rukopisom. Poznavajući sopstvene mogućnosti, bio sam siguran da takvoga zapisa ne samo da sam nedostojan, nego ga ne bih umio iz svog racionalnog dela mozga proizvesti. Mnogih tekstova do danas nisam svestan. Moji rukopisi su uglavnom daleko nadmašili pojedine moje 'književne sposobnosti', mene je ono što sam napisao u mnogome nadilazilo”.

Za čitaoca je ovaj iskaz potencijalna opasnost, jer mora da se zapita: ako čitam ove tekstove, hoće li to što mi se u njima čini somnabulno, apsurdno, groteskno i protivno smislu postati dio moje stvarnosti? Ako se piscu dešava to što zapiše, možda je tako i sa čitaocima kada pročitaju to što Jovan zapisuje dok mu se čudan san ostvaruje?

Odgovor je – da. Kada se nekome ugnijezde u glavu, Jovan Nikolić i njegov književni svijet ne žele više iz nje da izađu. Da li je to poseban dar autora kojim nas uvlači u svoje zaumne orbite ili se možda radi o nenamjernoj magiji koja razjeda naše poprilično trome perceptivne navike? To je još jedno od pitanja na koje će svaki čitalac morati da odgovori za sebe.

SNEVAČKO JA

U proznom svijetu Jovana Nikolića izgleda ništa nije onako kako se na prvi pogled učini čitaocu. Majstorstvo autora se pred nama pokazuje u punoj raskoši kada uspijeva da dovede u pitanje granice između zbilje i snoviđenja. Iz sna izranjaju stihovi kriptičnog značenja, u snu se plače kao nikada na javi. Uprkos tome autor se pita: „Šta to moje snevačko JA možebiti zna, a ne mogu znati ovaj ja koji zalud pokušava da pribilježi svoje iskustvo, nemoćan da dekodira odbljeske opsjena koje na tren minuše mimo ubogih čula?“

Četrdeset osam zapisa koji su svrstani u knjigu – skoro da sam došao u iskušenje da kažem 48 soba različite kategorije, kvadrature i atmosfere u Hotelu Nikaragva – okupljeni su u pet cjelina. Tekstovi nisu nastajali u isto vrijeme niti imaju ambiciju da se formalno ujednače. Ali povezuje ih tematski okvir. Djetinjstvo i porodica označavaju prvi opsesivni krug kojem se autor vraća iz knjige u knjigu. Potom su tu bol i samoća duše i tijela, svakodnevne perceptivne zamke. Svemu tome se na kraju, u angažovanim tekstovima, pridružuje usamljenost jednog cijelog naroda, koji zbog muzičke nadarenosti u Evropi ima pravo na tonski trag, ali ostaje bez reprezentativne slike – Narod koji ima ton a nema sliku: „Šta je muzika značila Romima, u svojim knjigama i studijama istraživači romske kulture, romolozi su saglasni: muzika je za Rome diljem viševekovna puta od Pendžaba i Radžastana bila trezor, nacionalna biblioteka ukupnog kulturnog pamćenja ovog velikog evropskog naroda. Čitavo blago romske usmene tradicionalne književnosti bilo je mumificirano pratnjom prenosivih muzičkih instrumenata. I na taj način preživelo je sedam vekova progona i pogroma u tadašnjoj Evropi da bi se ubaštinilo u generacije potomaka i uživaoca. Muzika je dakle preživela dočim su njeni izvođači prepušteni preživljavanju“.

APSOLUTNI SLUH

U svom osvrtu na novosadski „Hotel Nikaragva“ Branislav Živanović je u Nikolićevoj prozi prepoznao „glas koji posjeduje nomadski senzibilitet“: „Budući da je stalno u pokretu, nomad prelazi granice bez osvrtanja što ga čini različitim od emigranta i izgnanika koji su neprekidno suočeni sa mukom nostalgije i nepremostivim unutrašnjim granicama“. Osim toga, teorijski je povezao Jovana Nikolića i pojam „nomadizma“ pozivajući se na francuske mislioce Žila Deleza i Feliksa Gatarija. Ipak, najlucidnija opaska Živanovića o Nikoliću jeste ona kada kaže za autora „kao da je na tragu Gastona Bašlara koji je isticao da svako od nas ima svoj cilj, takozvanu oniričku kuću, svoju idealnu kuću koja zapravo predstavlja kriptu rodne kuće“. Naposljetku, nije li to intencija svakoga ko zida kuću od rijSeči?

Za razliku od ovog kritičara, mene najviše inspirišu one Nikolićeve minijature koje nastaju na raskršću snova i košmara, svakodnevnih apsurda i oneriofrenije, poezije i banalnosti, zdravlja i bolesti, tijela i duha. Ironične iskre koje vrcaju u tom sudaru osvjetljavaju melanholični polumrak iz kojeg se čuje romska tužbalica. Rijetki su autori koji imaju tako istančan osjećaj za skrivene, nesvjesne, nerazumljive aspekte ljudske egzistencije.

Tog sam dana iz Osendorfa ponio saznanje da Jovan Nikolić ima veliku, zapuštenu književnu riznicu te da bi ga trebalo nekako nagnati da objavljuje češće i više.

Kada se osvrnem na iskustvo decenijskog druženja sa Jovanom, garantujem da su veoma rijetki pisci koji poput njega imaju apsolutan sluh i koji su – da su htjeli – mogli da budu izuzetni muzičari. Tako da je taj gubitak za muziku – poslije dvostrukog Hotela Nikaragva to je sasvim jasno – značio značajan dobitak za književnost.

( Dragoslav Dedović (Deutsche Welle Beograd) )