Multižanrovski pristup i subverzivnost

U roman Olje Knežević “Strada fortunata” (Zagreb, Hena, 2024) se uranja, i to se može učiniti dobrovoljno, fokusirajući se na tekst i pokušavajući da pohvatamo njegovu višeslojnost i sve lingvističke “easter eggs” koje je Olja sakrila tu, ili ako u čitanje uđemo neoprezno, nespremni, roman će nas sam povući u sebe, kao rječni vir tokom ljetnjeg kupanja na Morači.

Odmah moram reći da je Oljin opis naše obožavane Morače, od svih koje sam pročitala do sada, daleko najemotivniji i jezički najbogatiji.

Tako, Olja između ostalog kaže: “Moraču sam, do susreta s drugim rijekama u drugim gradovima, uzimala zdravo za gotovo, a onda mi je počelo nedostajati sve njezino: boja, brzina, jasnoća, vitkoća, vječni šum i svježina koju daje u najvrelijim danima kada se prelaze mostovi preko nje” (Strada Fortunata, str 87).

O rijekama govoreći.

Romanom rijekom u francuskoj književnosti nazvana su djela koja Rusi nazivaju epopeje, a mi “romanima vremena i prostora”.

U ovaj tip romana spadaju “Rat i mir” Lava Tolstoja, “Jean-Christophe” Romain Rollanda, “Tihi Don” Mihaila Šolohova, “Vreme smrti” i “Vreme zla” Dobrice Ćosića, “Ljudska komedija” Honoré de Balzaca, “Rugon Makari” Émile Zole, “U traganju za izgubljenim vremenom” Marcela Prousta.

Čitajuči romane Kneževićeve, stičem utisam da njeno sveukupno stvaralaštvo ima elemente romana rijeke - svaki njen roman je posebna priča, no svi romani zajedno čine jednu cjelinu i pružaju sveobuhvatnu sliku epohe.

“Stradu fortunatu” iščitavam poslije Oljinog romana “Gospođa Black”. U prikazu potonjeg sam zapisala: “Dođoh, vidjeh... Doživjeh i opisah, pobjedivši (sebe). Imam čast da Olju poznajem lično, i da donekle poznajem njenu biografiju. I dok pristalice savremene psihoanalitičke književne kritike odbacuju važnost piščeve biografije, i obrnuto, dok savremeni kritičari odbacuju podatke iz života samog autora kao nebitne - meni lično je za razumjevanje djela veoma bitno i jedno i drugo.”

Osim što su Oljini romani, kako ih ja vidim, djelovi jedne veće cjeline, koja nam daje fantastičan uvid u posljednjh tridesetak godina u Evropi, oni nam pružaju uvid u dva njena vrlo različita dijela, na Balkanu i u Ujedinjenom Kraljevstvu, između kojih se stalno prave paralele jer oba prostora integralno konstituišu Oljino iskustveno spisateljsko Ja, odnosno Sopstvo autorice.

Tako, Olja piše (“Strada fortunata”, str 92): “Nisam valjda ovamo došla, u paketu s djecom, ležerno uživati u prostarnim parkovima, učiti pisanje poezije, proze i scenarija kroz razdragane tečajeve, još jednu šarenu lažu zapada, kako su to nazvali naši filozofi i mudraci koji su to sve davno prozreli. Šarena laža kojom nas taj zapad hoće indoktrinirati, od nas (prepametnih) napraviti bratoubojice, zatim roblje, potrošače ili potrošnu robu.”

Strani pisci su “laki” u svakom smislu, a Oljin sarkazam je ubojit u indirektnom osvrtu na lokalne skribomane koji još uvijek pokušavaju imitirati Dostojevskog jer “domaće je crnilo najgušće, ono je koncentrat, Vennov dijagram svjetske filozofije i lokalnog baksuzluka. Naši pisci i naratori nisu sjedili na oblacima i s odmakom gledali na svijet. Ulazili su direktno u blato (Ibid.)”

“Strada fortunata” je po meni autofikcija, nikako memoar, iako ime neke elemente memoarskog pisma.

No, gdje je ta (tanka) granica između memoara, autofikcije i fikcije? Autorka misterija P.D. James je rekla: “Sva fikcija je uglavnom autobiografska, a mnogi autobiografski tekstovi su, naravno, fikcija.” Ovo se može činiti kao kontradikcija, ali je važno razlikovati fikciju i narativnu nefikciju. Ovo razumijevanje je ključno ne samo za pisce, već i za čitaoce koji očekuju autentičnost i integritet.

Sva fikcija je autobiografska u smislu da su likovi i svijet priče oblikovani piščevim životnim iskustvom ljudi i mjesta. S druge strane, autobiografija i memoari temelje se na subjektivnom iskustvu, koje je filtrirano kroz lična uvjerenja, zablude i nepouzdanost sjećanja. Drugim riječima, naša verzija događaja u našem životu ne odgovara u potpunosti objektivnoj stvarnosti, ako takvo što uopšte postoji.

Na primjer, za romane Johna Irvinga se kaže da su autobiografski jer crpe inspiraciju iz njegovih iskustava za određene motive, teme i likove, ali su opšti zapleti izmišljeni.

Memoari dolaze s obećanjem: da su se opisani događaji zaista vama dogodili. Autofikcija, s druge strane, obećava istraživanje sebe. To nije samo fikcionalizirani prikaz autorovog života, već prikaz stvarnog iskustva u kontekstu fikcionalizacije - pri čemu odstupanja od stvarnosti mogu pružiti komentar na autorovo putovanje.

Tako, autofikcija može uključivati naratora u trećem licu. Može sadržavati scene u kojima autor nije bio prisutan ili koje se događaju prije njegovog rođenja. Može se odvijati u drugom svijetu. Može uključivati elemente magijskog realizma. Svrha uvođenja ovih literarnih sredstava je pružanje tematskih ili simboličkih uvida u autorovo istraživanje sebe, iako je narativ ukorijenjen u autentičnim iskustvima.

I to je upravo metod koji koristi Olja Knežević u svom romanu “Strada fortunata”. Naslov dolazi iz italijanskog izraza “Strada bagnata - strada fortunata”, odnosno, kvasna ulica, ili put, možda u slučaju protagonistkinje romana - umiven suzama, je sretan put.

Olja pravi mnoge uspješne paralele sa italijanskom kulturom (i protagonistkinju samu u Londonu u prvo vrijeme smatraju Italijankom) čime nas u svom djelu definitivno stavlja u mediteranski civilizacijski okvir.

Kažu da knjige ne treba suditi po koricama, međutim veoma uspješan dizajn Jasne Goreta na naslovnicu stavlja sliku našeg kultnog vizuelnog umjetnika Romana Đuranovića, koja nam u startu daje onu neophodnu za čitanje ovog romana auto-ironiju: par - on crnomanjast, ona plavuša - jezde po oblacima dok unakolo lete flaše Absolut vodke i vijore se zastave sa stafordskim terijerima.

Samu definiciju autofikcije skovao je francuski teoretičar Serge Doubrovsky, čija koncepcija (“fikcija zasnovana na strogo stvarnim događajima i činjenicama”) ostaje bliska autobiografiji, dok u svojoj početnoj formi uključuje psihoanalitičku dimenziju i fokus na jezičku “avanturu” (vidi Gasparini 2008, 19–31).

No, nema mnogo autofikcijskih romana koji bi se mogli smatrati “poznatima”. Prema članku Nine Bouraoui u The Guardianu, tu se posebno ističe “Stvarni život” (fr. La Vie matérielle) Marguerite Duras - zbirka kratkih proznih tekstova objavljena 1987. godine. Tematsko-motivski spektar je raznolik - od najintimnijih ispovijesti i razmišljanja o prošlosti, preko autopoetičkih analiza, te sveprisutnih tema u njenom stvaralaštvu, poput seksualnosti, majčinstva i pitanja šta je dom.

Paralela koju povlačim između “Stvarnog Života” Duras i “Strade fortunate” Kneževićeve je i u tematskoj građi romana - kada piše o ženskom iskustvu, o majčinstvu, Olja “piše mlijekom”, kako to nazivaju gino-kritičarke.

Pisanje mlijekom, odnosno tijelom, u teoriji je uobičajeno vezano za pojam ženskog pisma. No, žensko pismo, u odredbama teoretičarki poput Julije Kristeve i Elen Siksu, nije pismo koje pišu žene kao biološka bića, već je ono pismo koje odlikuje otvorenost, višeznačnost, muzikalnost, fluidnost, ambivalentnost, multižanrovski pristup i subverzivnost, a svi nabrojani kvaliteti jesu svojstveni romanu Kneževićeve.

Pisanje o domu, jedan od lajt-motiva “Strade fortunate”, podsjeća na Nabokovljevu “potragu za izgubljneim rajem”, i autorica ga ne nalazi niti u jednom fizičkom prostoru, već samo u pisanju.

Kao druga poznata djela autofikcije navode se “Portret umjetnika u mladosti” Jamesa Joycea, “Stakleno zvono” Sylvije Plath i “Na putu” Jack Kerouaca. Potonji beat roman iz 1957 godine, predstavljen kao fikcija, poznat je po tome što je direktno zasnovan na Kerouacovim avanturama, kao i na stvarnim prijateljima, dok je veliki dio priče preuzet direktno iz bilježnica koje je nosio na svojim putovanjima.

Još jedan veoma bitan aspekt koji povezuje “Na putu” Kerouaca i “Stradu fortunatu” Kneževićeve je što se obje knjige smatraju tzv. “romanima ceste” (tu spada i kultni “Zen i umjetnost održavanja motocikla” Robert M. Pirsiga iz 1974-te).

Nije jednostavno odgovoriti na pitanje: šta je to roman o cesti? Mora li nužno uključivati cestu? Je li to isključivo američki oblik književnosti, potaknut prostranim mrežama autoputeva i dominantnom automobilskom kulturom? Je li to suštinski žanr 20. stoljeća?

Evo nekih odgovora na osnovu memoara Tim Lotta, The Special Relationship: A Love Story (2009). “Ne, ne mora uključivati cestu, ali vjerovatno hoće. Da, to je uglavnom američki oblik. Da, to je suštinski žanr 20. stoljeća, uz neke izuzetke. I da, mora biti roman… Nije jednostavno. U mom izboru… romana o cesti, najčistiji je (vjerovatno) otac cijelog žanra, “Na putu”, Jack Kerouaca. Najčistiji, ali ne i čist, jer je u velikoj mjeri autobiografski i, po mom mišljenju, jedva zadovoljava formalnu definiciju romana. Međutim, to je nesumnjivo knjiga koja je zapalila maštu ne samo beat generacije već i kasnijih generacija mladih putnika koji su vozili, stopirali, pješačili ili hodali Amerikom u potrazi za prosvjetljenjem, smislom ili jednostavno zabavom. Na mnogo načina to je sam predložak romana o cesti - ambiciozan, epizodičan i (također ključni dio mnogih romana o cesti) buntovan ili kontrakulturan u temi.”

Drugi izbor Tim Lotta je “Zen i umjetnost održavanja motocikla” Roberta M. Pirsiga, opis putovanja oca i sina Amerikom na Harley-Davidson motociklu, i na neki način filozofska čitanka na točkovima. Razmišljanja o značenju i iskustvu putovanja, pravljenje paralela između unutrašnjeg i vanjskog putovanja i grandiozni geografski zamah narativa čine je ključnom za ovaj kanon.

Čitajući “Stradu fortunatu” napokon sam na sebi osjetila suštinu pojmova “raznolikosti i zastupljenosti” (diversity and representation).

Raznolikost podrazumeva uvođenje ljudi različitih etničkih pripadnosti, seksualnih orijentacija, rodova itd., a reprezentacija je autentično predstavljanje tih likova koji nisu zasnovani na stereotipima.

Ja se u potpunosti prepoznajem samo u protagonistkinjama Oljinih romana, jer one su Podgoričanke, moje vršnjakinje, dijelimo iskustva odrastanja, coming of age, izlazile smo nekada u kultni klub Boa, slušale smo istu muziku i pričale na podgoričkom slengu.

Oljini opisi gluvarenja po kafićima u Hercegovačkoj su ekvivalentni stotinama stranica opisa “dolce far niente” u savremenoj italijanskoj književnosti, mislim da tu našu “pjacu” i gustiranje dojč kafe sa neizbježnim usputnim kibicovanjem i vještinom da se prividno niotkuda stvorite baš u onom kafiću gdje sjedi vaša simpatija… A da pritom povedete i neudatu tetku radi pridavanja težine situaciji… To do sada niko nije bolje opisao.

Ono što razlikuje Oljino pismo od nekih drugih (savremenih crnogorskih pisaca) je ta njena iskonska ljubav prema Crnoj Gori, Olja nije osuđena na svoj zavičaj, naprotiv, ona ga voli bezuslovnom ljubavlju i piše o njemu snagom nostalgije bijelih ruskih emigranata, plemića, od kojih i potiče.

Olja uvodi u roman Ji Đing, kinesku Knjigu promjena, dio Konfučijanskog kanona, koji se sastoji od Četiri knjige (Sìshu Wujing) i Pet klasika (Wujing), “Strada fortunata” (str. 80-81), kao i tarot karte (str.87).

“Rekao mi je da ne brinem. I povjerovala sam mu. Za njega mi je poznanica iz Zagreba rekla da ima tarot kartu Mađioničara kao jednu od pet glavnih arkana. Di si ga pronašla, pitala je, Mađioničar je najbolja karta u tarotu. S takvima su čuda moguća. Mađioničari prave novce i dok leže u krevetu.”

Interesantno je da se velike tajne tarota, u najboljoj tradiciji Itala Kalvina i “Zamka ukrštenih sudbina”, pojavljuju u djelima više crnogorskih autora, prvo kod akademika Zuvdije Hodžića, a zatim i kod potpisnice ovih redova, kod autorice Ksenije Popović, i drugih.

Kineska filozofija i zapadni misticizam daju romanu Olje Knežević nevjerovatnu dubinu promišljanja i pozicioniranja mikrokosmosa svoje porodice u makrokosmosu Evrope, i globalnije, cijelog svijeta.

Automobil kojim se voze po meni kreće kao ona bijela tačka u crnom dijelu Jin Jang simbola i tokom vožnje svojom bjelinom povlači tehtonske promjene u crnim planinama koje je okružuju.

Roman je dubokouman i ima više nivoa čitanja nego što mogu izbrojiti.

Na kraju, ali ne na zadnjem mjestu smatram da je veoma bitno naglasiti i feminističku komponentu Oljinog stvaralaštva, koja je i u ovom u romanu jedan od najvažnijih aspekata, iako znam da će me neki kritičari osporiti tvrdeći da Olja piše sa pozicija post-feminizma.

Uživajte u čitanju.

( Lena Ruth Stefanović )