Bjekstvo od slobode

Ovaj naslov nosi već kultna knjiga Eriha Froma, koja se pojavila davne 1941. godine, kada se u Njemačkoj rasplamsavao nacizam i započeo Drugi svjestki rat, te je on bježeći od te nemani napustio Njemačku i obreo se u svojoj novoj domovini SAD.

Društvena i socijalna patologija, koja je proizvedena u nacističkoj Njemačkoj, kao i globalna društvena dešavanja koja su nastala nakon Drugog svjestkog rata u Zapadnoj Evropi i SAD (ona traju i dan danji), bila su inspirativna za Froma da se pozabavi „bolesnim i dehumanizovanim društvom,“ što je potanko opisao u knjizi naslovljenoj „Zdravo društvo“ (1963), kao i brojnim drugim radovima, a što ga je naravno opredijelilo kao filozofa i sociologa za studije filozofije, sociologije, psihologije i posebno - interesovanje za psihoanalizu.

Svjedočeći i prolazeći i sam kroz takvo životno iskustvo, kod Froma se razvijalo osjećanje „zabrinutosti za probleme pojedinca i društva“ i jednovremeno budila želja da pronađe odgovore na neka krucijalna pitanja koja su ga tangirala.

Njegov kritički duh, zasnivan je na marksistitčkoj filozofiji, dok su sociopsihološka zanimanja i psihoanaliza proisticali iz njegove zavidne sociološke i psihološke (psihoanalitičke) učenosti i životne (iskustvene) empirije.

Paradoksalno zvuči da je kod ogromne većine ljudske civilizacije bila dovedena u pitanje egzistencija, snažnim nadiranjem jednog monstruoznog sistema mišljenja i djelanja nametnutog od strane nacističke Njemačke, kada su miloni ljudi bili spremni da budu žrtvovani za tu slobodu, da bi ubrzo potom nastupila inverzija (perverzija) društvenih dešavanja i regresija civilizacije praćene čovjekovom nesvjesnom žudnjom da je se oslobodi, otarasi i da pobjegne od nje („Bjekstvo od sloboide“) pod skut nekog autoriteta, tražeći u moći izvan sebe svoju splasnulu i izgubljenu snagu, nadu i važnost svog postojanja i sigurnosti.

Kao paradigmu autor navodi Njemačku, gdje su milioni ljudi bili spremni da se odreknu svoje slobode, kao što su njihovi preci bili spremni da se za nju bore.

Dobrovoljno odricanje od slobode

From to objašnjava društveno-ekonomskim i političkim aspektima nacizma, dodajući da postoji i njegov ljudski (psihološki) aspekt. Pri tom, akcenat stavlja na dinamičke faktore vezane za strukturu karaktera ondašnjeg i savremenog čovjeka, koji su doveli dotle da se čovjek svojevoljno odrekao slobode, naročito narodi iz tzv. „demokratskog svijeta.“

Želja za potčinjavanjem traje, a naročito je dinamizirana disolucijom Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, kada je nastao veliki broj država, a još veći državica („banana država“).

Koji su to psihološki činioci koji stvaraju želje za potčinjavanjem, za izbjegavanjem slobode, identiteta i svoje autentičnosti, From vjeruje da su u pitanju psihološki činioci i društveni procesi, odnosno njihova interakcija.

Ideja o slobodi pojedinca

Ideja o pojedincu i njegovoj ličnoj slobodi javila se u doba renesanse, a svoj poseban zamah i ovaploćenje našla je u naše doba.

Inače, sloboda pojedinačnog ljudskog bića podrazumijeva njegovu svijest o sopstvenoj jedinstvenosti, izdvojenosti, posebnosti, različitosti od okolnog svijeta, odnosno svijest o sopstvenoj individualnosti. Proces individuacije, autor vidi kao ključni u razvoju ličnosti djeteta, te da taj proces zavisi kako od lične predispozicije, tako i socijalizatorskih i istorijskih procesa i oslobađanja pojedinca, što je pretpostavka rasta njegove lične snage i autoriteta, ali i njegove veće usamljenosti, usljed prekida primarnih bioloških veza sa svijetom, što mu je stvarao osjećanje sigurnosti.

Odvajanje od svijeta, stvara u čovjeku osjećaj nemoći, inferiornosti i nezadovoljstva. „Sve dok je neko integralni dio svijeta, on nema potrebe da ga se plaši,“ dodaje From. Kada postane individua onda ostaje sam, suočen sa raznim rizicima i izazovima svijeta. To rađa novi impuls da napusti svoju individualnost i ponovo se inkorporira u svijet u kom se nalazio. Više je nemoguće vratiti se primarnom napuštenom svijetu, koji je pružao osjećanje sigurnosti i ugode, te ova situacija, suprotno individuaciji, dobija karakter potčinjavanja pojedinca spoljašnjim snagama, koje ga čine još slabijim i nemoćnijim.

U naznačenom djelu From se ponajviše bavio analizom društvenih relacija, koje remete jačanje ličnog integriteta savremenog čovjeka (čovječanstva i ćovječnosti) i tjeraju ga u izolaciju i alijenaciju.

Savremeni čovjek koristi „mehanizme bjekstva“ koji su nedovoljno racionalni i koji pomažu prevazilaženju izolacije i integracije sa svijetom, navodi From. On je izričit da društveno-ekonomsku osnovu izolovanosti modernog čovjeka treba tražiti u robno-novčanim odnosima u privredi, te onom što ona donosi. Taj odnos ne pruža pojedincu pravu slobodu za autentičan razvoj čovjekovih inherentnih i autohtonih potreba i potencijala.

To je parcijalna sloboda, pri čemu From koristi slogan „sloboda od,“ ali ne i „sloboda za.“

Mehanizmi bjekstva su neuspjeli pokušaji da se uspostavi određeni balans individue sa okruženjem (svijetom) i da se ne prihvati činjenica individualne izdvojenosti i manifestacije bespomoćnosti u procesu odricanja od individualnosti i integriteta svog vlastitog ja.

Mehanizmi bjekstva

On je opisao veliki broj mehanizama bjekstva, ali se najviše zadržao na tri čija je distribucija vrlo rasprostranjena: autoritarnost (sadomazohizam), rušilaštvo i konformizam.

Kod autoritarnosti nalazimo dva fenomena sa ambivalentnim tendencijama - sadizam i mazohizam koje sretamo kod istih osoba.U ovom slučaju izgubljena primarna veza sa svijetom zahtijeva potpunu dominaciju nad drugim čovjekom ili potpuno potčinjavanje drugom čovjeku.I u jednom i u drugom slučaju rezultat je isti, i znak nedostatka ličnog integriteta, koji se kompenzuje simbiozom sa objektom svoje dominacije, ili potčinjavanja i zavisnošću od objekta.

Drugi mehanizam rušilaštvo blizak je prvom i predstavlja korak dalje u pokušaju pozitivnog rješenja problema odvojenosti pojedinca od svijeta, te indikaciju njegove bespomoćnosti i uzaludnog truda za odbranu od vala zastrašujućeg svijeta. Rušenjem i uništavanjem svoga okoliša neutrališe se opasnost koju ti pojedinci doživljavaju od svijeta.

Konformizam predstavlja najrašireniji mehanizam „bjekstva od slobode“ i zastupljen je manje više u svim savremenim društrvima našega doba. Riječju, saobražen je tzv. kulturnom modelu, odnosno normama i svjetonazoru koje određena društvena sredina propisuje i potencira. U takvom kontekstu čovjek se „gubi“ i prestaje biti autohton, ono što jeste, već postaje ono što drugi od njega traže i očekuju. On, njegova ličnost se mora adaptirati potrebama drugih, (poistovjećuje se sa njima), gubi svoja autohtona obilježja, i ne razlikuje se od drugih sa kojima dolazi u dodir. Tako ispada da je usamljenost pojedinca prividno prevaziđena i da satisfakciju nalazimo u supertehnologizovanom, digitalnom i virtuelnom svijetu, koji nam nudi formalne dobrobiti i zadovoljstva (hedonistička) bez emocija, ljubavi i toliko potrebne empatije.

Globana unifikacija

Geslo demokratija zapadnih zemalja je globalna unifikacija (Evropska unija, NATO i drugo) u svim vidovima čovjekovog života i funkcionisanja.

Ljudi u tim zemljama podvrgnuti su torturi da žive na isti način, misle i djelaju na isti (propisani ) način, da spavaju ograničeno vrijeme, da nose istu (džins) odjeću, da se rekreiraju na isti način, da čitaju iste knjige (da ne čitaju ništa), da pohađaju iste škole, da jedu ista (instant) jela, da piju ista pića, da deponuju novac u istoj banci, da voze automobile iste marke, koriste mobilne telefone i laptopove iste marke, da djevojke nose silikone istog broja, da se sluša ista muzika, da se koriste isti narkotici, da se nekritički koriste psihosedativi, da se realizuju samoubistva na isti način i slično.

„Ide nam bolje, a osjećamo se gore“, zaključak je Njujorške akademije nauka.

Jedina je briga ne razlikovati se od drugih, ne izdvajati se ni u čemu.

Ispada da su od individualnosti ostale samo krhkotine, a da je ona ideal na koji će se još dugo čekati, a veliki su izgleda da će se demokratski svijet ugušiti od sopstvenog dobra (zla).

U zemljama najvišeg blagostanja najviše je alkoholičara, narkomana, samoubica i depresije (mentalnih poremećaja). Svega ima dsota, ali i pitanje - čemu to, smisao života! Šta sa slobodnim vremenom, sve smo isprobali, jedino nam je ostala smrt. Ona se ne proba, ona nas samo jednom pohodi!

Na ove paradokse, From odgovor postulira na teoriji alijenacije, čovjeka od samog sebe, drugih ljudi i svijeta u kojem boravi, okrivljujući surovi kapitalistički poredak zasnovan na tržištu, žestokoj konkurenciji, kompeticiji u svim domenima života, čak i znanja.

Kritika nije bila puka, već je nudio drugi društveni odnos, zasnovan na solidarnosti, etici, filantropiji - „komunitarni“ demokratski socijalizam, kada bi bili eliminisani svi vidovi otuđenja.

Kapitalistički društveni odnos, odnosno robno-novčani odnosi, stvaraju tehnologizirani mentalitet (svijest) i subkulturu, anesteziranu od čovjekove primordijalne programiranosti i realnih istorijskih i društvenih tokova, te civilizacijskih vrijednosti, svodeći čovjeka na prostu monadu.

Treba se nadati da su ljudski potencijali u svim dimenzijama njegovog bića neiscrpni, da je ljudsko biće dovoljno umno i introspektivno, da shvati da je pored svoje biološke osnove, socikulturne nadgradnje, čovjek prije svega ljudsko biće, sa svim atributima koji taj pojam znači, i svakako bogoljubivo biće, koje će biti kadro da skine stege, trenutačnog tutorstva i represije, koja ga je zadesila i koja prijeti da mu dođe glave, što nekritičćki forsira utilitaristička (zapadna) i psihodelična (narkotička) kultura.

Autor je ljekar specijalista i profesor na Medicinskom fakultetu u Podgorici

( prof. dr Mirko Peković )