Odlazak evropejca i ujedinitelja Njemačke

Helmut Kol, koji je preminuo prije četiri dana u svom rodnom gradu Lidvigshafenu, izvjesno dobija značajno mjesto u nemačkoj i evropskoj istoriji. Ne samo zato što je nekadašnji lider demohrišćana bio vremenski najduže kancelar u poslijeratnoj istoriji Njemačke, dakle, od 1982. do 1998. godine. Pored mnogih rezultata, dobrim dijelom i na unutrašnjem planu Kol je posebno pokazao političku sposobnost i u kontekstu dva velika istorijska momenta.

Riječ je o velikom i konkretnom doprinosu novoj etapi evropske integracije koja je prelazila u fazu Evropske unije, čiji je sastavni dio istorijski dogovor u Mastrihtu, gdje je između ostalog dogovoreno uvođenje eura kao zajedničke evropske valute. Drugi veliki događaj čiji je Kol direktan protagonista jeste ujedinjenje Njemačke, koje se odvijao u izuzetno složenom, zapravo dramatičnom istorijskom kontekstu.

Jako evropsko opredjeljenje

Bilo je očekivano da će Kol, inspirisan i poslijeratnom politikom kancelara Adenauera, nastaviti doprinos izgradnji evropske integracione konstrukcije. Kol je to pokazao već u prvom obraćanju u evropskom parlamentu, oktobra 1982, dakle pošto je izabran za njemačkog kancelara.

Kol je htio da odmah pošalje jasne poruke. Vjerovatno je bio svjestan značaja, pa i izazova, one sada već klasične rečenice - pitanja slavnog njemačkog pisca Tomasa Mana koju je saopštio u Americi u koju je stigao bježeći od nacističke diktature. Dakle, važno pitanje, jednako značajno za Njemačku i za Evropu. Što će se dogoditi - “Njemačka Evropa ili evropska Njemačka”?

Helmut Kol je u tom govoru 5. oktobra 1982. u Briselu naprije citirao poslijeratne osnivače evropske ekonomske zajednice Adenauera, Šumana i De Gasperija, čak i Lutera, zapravo njegovu rečenicu “ ako svijet ide ka propasti ja ću nastaviti da sadim i njegujem svoje drvo.” Kol je tada izgovorio i zapamćenu rečenicu koja je pozivala na odgovornost: “Evropa u ovoj deceniji mora napraviti veliki skok naprijed, a ako se to ne dogodi naša politička generacija će snositi odgovornost za tu neuspješnu situaciju”.

Kol i Miteran se drže za ruke na Verdenu

Kol je nastavio politiku njemačko-francuskog istorijskog pomirenja i razvoja međusobno privilegovanih odnosa koji su postali glavni impuls izgradnji evropske integracije. Njemačka i Francuska su geografijom, snagom, zajedničkom politikom postali srce Evrope, u ekonomskom smislu glavni motor Evropske zajednice. Kol i Miteran su nastavili i produbili politiku Adenauera i De Gola, zatim Helmuta Šmita i Žiskara D’Estena.

Kolova i Miteranova fotografija na Verdenu, mjestu velikih njemačkih i francuskih žrtava tokom bitke u Prvom svjetskom ratu, slika dvojice državnika različitih kultura, stila, biografija, koji se drže za ruke postala je ikona nove istorijske epohe. Bez sumnje, Kol je mnogim primjerima dao veliki doprinos istorijskom izmirenju Francuske i Njemačke (koje su samo u nekih 70 godina vodile tri velika međusobna rata, koji su počinjali 1870, 1914, 1940.)

Pad Berlinskog zida i razlike o pitanju ujedinjenja Njemačke

Podsjetimo, istorija, zapravo njemački poraz u Drugom svjetskom ratu, podijelili su Njemačku na dvije države. Savezna Republika Njemačka je ozvaničena 1949. spajanjem njemačkih zona pod okupacionom kontrolom Francuza, Britanaca i Amerikanaca, a iste godine teritorija pod sovjetskom okupacijom je proglašena državom pod imenom Njemačka Demokratska Republika. Kaznenu brutalnost dobro ilustruje jedna javna poruka Petra Abrasinova (tada nadležnog sovjetskog ministra za DDR) zapadnim kolegama: ”Vi se bavite vašim Njemcima, mi ćemo našim Njemcima”.

Brzina pada komunizma i kolaps Sovjetskog Saveza krajem 80-ih godina prošlog vijeka uzdrmale su svijet. Istorija je ponovo dobila na ubrzanju. Epicentar geopolitičkog zemljotresa je ponovo bio Berlin. Pad Berlinskog zida je označio novu, veliku stranicu evropske istorije sa mnogo otvorenih pitanja. Jedno od njih je glasilo: nastavak dvije Njemačke ili ujedinjenje Zapadne i Istočne Njemačke? Svojevremeno je Nikita Hriščov nastojao da bude vrlo jasan: “Granice između dvije Njemačke su ratom zacrtane i samo ih jedan rat može mijenjati”.

Tema potencijalne reunifikacije Njemačke je dobro zamislila tada vodeće evropske državnike, na čelu sa Miteranom i Tačerovom. Tim povodom ispoljene su podjele u političko-kulturnoj javnosti Evrope.

Publikovani dokumenti britanskog Foreign Office-a o tom periodu ukazuju na ozbiljne rezerve francuskog predsjednika Miterana, pa i britanske premijerke Tačer, povodom iznenadne mogućnosti njemačkog ujedinjenja. Italijanski premijer Đulio Andreoti je izazvao diplomatsku krizu između Bona i Rima svojom na prvi pogled rimski šaljivom izjavom: “Mnogo mi je draga Njemačka pa bih volio da nekako ostanu dvije”.

Iz objavljenih dokumenata proizilazi da je Miteran u jednom trenutku saopštio Tačerovoj: “U zamjenu za moguće ujedinjenje, moramo Njemačkoj oduzeti atomsku bombu’“. Razumije se, Njemačka nije imala atomsku bombu. Miteran je mislio na nacionalnu valutu - marku, simbol njemačke ekonomske dominacije u Evropi. Od Kola je tražena kompenzacija za ujedinjenje, a to je značilo odustajanje od marke u korist uvođenja zajedničke evropske valute, eura.

Otvorilo se i sporno pitanje NATO prisustva na teritoriji Istočne Njemačke, u tom trenutku još članice Varšavskog pakta. Kol je bio prinuđen da to pitanje uglavnom prepusti Amerikancima i Sovjetima, njihovim pregovorima i tzv. džentlmenskom sporazumu na Malti decembra 1989. (Vidjeti u boksu o tome, svjedočenje ambasadora SAD.)

I u samoj Njemačkoj neki vodeći intelektualci, prije svega Ginter Gras, ali i Jirgen Habermas, bili su protiv ujedinjenja, makar u tom trenutku, navodeći da se time traumatično otvaraju problemi - “povratak istoriji” i ”njemačko pitanje”.

Dok su evropske savezničke države, SAD i Sovjetski Savez , kao i evropski i njemački intelektualci uz dileme i zahtjeve opservirali mogućnost njemačkog ujedinjenja - njemački kancelar je imao jasne ideje. Kol nije htio da propusti voz istorije. On je bio odlučan da ostvari njemačko ujedinjenje. Strpljenjem, kompromisima, iznad svega pragmatičnom politikom. U tome je uspio za nekih 11 mjeseci, poslije teških pregovora sa Miteranom, Tačerovom, Gorbačovim, Bušom (seniorom).

Biografija Helmuta Kola, koji odlazi u istoriju primarno kao kancelar ujedinjitelj, jeste u isti mah priča o jednom racionalno-pragmatičnom političaru i jednom vremenu ubrzanja istorije sa mnogo pojedinačnih i kolektivnih iskušenja.

Sastavni dio ozbiljnosti političara Kolovog formata jeste i priprema osoba i tima koji nastavljaju zajedničku politiku. U tom timu se našla djevojka iz Istočne Njemačke, po imenu Angela Merkel. Njen uspon, za koji je bez sumnje primarno zaslužna njena ličnost, ali i Kol, bila je nova potvrda kontinuiteta ozbiljne politike i ujedinjene Njemačke.

Od Jalte do Malte

Američki ambasador u Moskvi Jack F. Matloch je zabilježio i objavio"gentlmen's agreement“ postignut na Malti 2-3. decembra 1989. između američke i sovjetske delegacije predvođenih Bušom (starijim) i Gorbačovim.

„Kada je pao Berlinski zid, a istočnoevropske zemlje počele da se oslobađaju od komunističkog režima, Džordž H.W. Buš se sastao sa Gorbačovim na Malti kada su zajedno usvojili i javno dali veoma značajne deklaracije. Prvo, da više nisu neprijatelji. Drugo, da SSSR neće podržavati komunističke režime niti intervenisati u zemljama Istočne Evrope. Treće, da SAD neće takav razvoj događaja korisiti za svoje interese. Bio je to sporazum džentlmena, potvrđen analognim izjavama britanskog premijera, francuskog predsjednika i njemačkog kancelara. Dok se pregovalo o njemačkom ujedinjenju, otvorio se problem - može li Njemačka ostati u NATO-u? Gorbačov je rekao - ne, ako se Njemci ujedine treba da napuste NATO. Naša strana je smatrala da Njemačka može da se ujedini i ostane u NATO-u a da mi pritom ne proširimo NATO na teritoriju koju je zauzimala Istočna Njemačka. Znači Njemačka nastavlja kao članica NATO-a, a na njeni istočni dio bi imao „specijalan“ status bez prisustva stranih trupa, već samo njemačkih...“ ( J. Matlock: Autopsy of an Empire: The American Ambassador’s Account of the Fall of the Soviet Empire, Random House, New York 1995.) Ovaj sporazum nije pretvoren u zvaničan dokument. Gorbačov je ubrzo zatim dobio Nobelovu nagradu za mir. Istorija je otišla svojim pravcem.

( Miodrag Lekić )