Estetska mobilizacije uključuje obje tradicije

F. W. Murnau je prvi režiser kod koga umjetnička sublimacija - ta presudna riječ: mise-en-scène - u mladom mediju posjeduje kvalitet poetičke sinteze, nasuprot pionirskom otkrivanju i razuđivanju filmske sintakse i leksike.

Makar na dva nivoa: Nosferatu, eine Symphonie des Grauens (Nosferatu, simfonija groze, 1921) i Sunrise - A Song of Two Humans (Zora, pjesma o dva ljudska bića, 1927) su sama po sebi sintetička djela, spajanje dotadašnjeg iskustva kako samog režisera tako i uopšte filma kao stilsko-semantičkog kompleksa, tačke fokusiranja i objedinjavanja, možda i najranija istorijska rekapitulacija moći kinematografskog aparata da zađe onkraj fenomenologije, ali i cijeli Murnauov opus može da funkcioniše, kao ogromna priprema, kao vježba za ispitivanje dometa kamere i njenog pokreta, kao utvrđivanje dominantnih simbola i motiva u njihovom metonimijskom potencijalu prije nego će zadobiti metaforičku kristalizaciju, kao markiranje onih toposa oko kojih će se raširiti mreža znakova i tekstura slike. Fragmenti koji se ulančavaju u jednu narativnu sekvencu sa dvije kulminacije, žanrovsko propitivanje koje na kraju utvrđuje multižanrovsko spajanje, oblikovanje razlikujućeg fabularnog materijala koje teži meditativnom ukrštanju.

Raznovrsnost Murnauovih filmova, i u Njemačkoj i u Americi, upravo je preduslov autorovog pogleda sinteze, a ne njegova negacija kako bi se moglo činiti na površini. Der Gang in die Nacht je melodrama, Schloß Vogeloed misterija, Phantom psihološka a Der letzte Mann socijalna drama, Die Finanzen des Großherzogs komedija, Faust je ekranizacija shvaćena kao onirička inscenacija a Herr Tartüff adaptacija koja se maestralno transformiše u metafilmski esej, dok je City Girl realistički susret sa američkim pejzažom i holivudskom edipalnom matricom a Tabu ’egzotična’ studija o želji i njenoj zabrani.

Nisu li to sve izuzetno važne stepenice koje su, silinom autorske signature, vodile ka Nosferatu i Sunrise, kao i ka nekim drugim zamišljenim ostvarenjima za koje smo zauvijek uskraćeni, i to baš u trenutku kada je Murnauov univerzum trebao biti obogaćen i za zvuk, baš onda kada je vjerovatno trebao da uslijedi, ne samo vizuelni i semantički, već i harmonalni i melodijski krešendo jednog Gesamtkunstwerka.

U ranom stadijumu umjetničkog napredovanja filma, medija koji je, zbog svog ustrojstva, nužno bio okrenut realističkom predstavljanju, prilika da se proširi i oneobiči stilistički repertoar indikativno je pronalažena u hororu, žanru koji je mogao da ’naturalizuje’ vizuelna ’iskrivljenja’ i prevlast ikoničkog nad narativnim. Otud, Murnauova genijalna vizuelizacija je njegovim nijemim filmovima pridodala novu dimenziju: ako je Sunrise bio (lirska) pjesma, onda je Nosferatu ne slučajno nazvan simfonijom.

Savršenstvo ikoničkog uobličavanja i ’melodijske’ konkretizacije režiser je dosegao u idiosinkratičnoj preradi Stokerovog klasika Drakula, koja će se ispostaviti kao semantički, uopšte estetski uspjelije i dalekosežnije djelo od vlastitog literarnog predloška, prije svega u analizi supstancijalnosti zla koja je propuštena kroz upečatljivu mitsku/mitološku retoriku.

Murnau je, tako, utemeljio najplodonosniji pravac u žanru strave i užasa: Nosferatu je pokazao da autentičan horor dolazi iz metafizičke sfere, ali i da njegova metaforika može biti sveobuhvatna u tematizovanju temeljnih egzistencijala ljudske prirode pomoću konstruisanja prijetećeg, agresivnog Drugog.

Nosferatu je vizija izjednačena sa noćnom morom, ulazak u sjenoviti ambijent žudnje i straha, fascinacije i repulzivnosti, fatalno suočavanje i preplitanje stvarno(sno)g i imaginarnog. To je krucijalni korak koji je Murnau napravio, korak čija se radikalnost i dalekosežnost sastoje ne samo u tome što je njime režiser stupio na do tada - makar ne tim intenzitetom - još uvijek neistraženu teritoriju: film otvara fantazijski prostor a onda počinje da ga otjelotvorava, čime dijegeza postaje realnija od same realnosti, perverznija od same perverzije, simboličnija od samog simbola, poprište najdubljih želja i anksioznosti.

Nosferatu je istovremeno definisao taj prostor - gdje opsesivni pogled usmjeren na njega jeste ujedno i opsesivni pogled kojim film uzvraća gledaocu, čime se stvara simbolički pakt užitka i krivice, involviranosti i identifikacije - kao prostor horora, region s onu stranu razumske regulacije u kojem eruptira stravična i nedokučiva figura vampira, ali i erotički prostor gdje se najbolje manifestuje seksualna dinamika koja raspoređuje ljude i stvari unutar kadra, unutar vidika.

Fantazijski prostor, to je Murnauova lekcija, nije samo spacijalna organizacija ispunjenja želje, već i rekreacija košmara. Režiser slika čekanje Ellen (Greta Schröder) sugerišući da se ona nada Hutteru (Gustav von Wangenheim) a anticipira vampira, grofa Orloka, i obrnuto.

Ako je Nosferatu predstavljao ’unutrašnju’, onda je Sunrise označio ’spoljašnju’ sintezu: pomjeranje od forme ka stilu, od mitopoezije ka tehnici. Prvi Murnauov film u holivudskom studijskom sistemu bio je trijumfalna kombinacija njemačkog ekspresionizma i klasičnih američkih narativnih prosedea: Sunrise je estetska mobilizacija najboljih elemenata iz obje tradicije, i stoga ideal koji će biti instruktivan za sve autore što će težiti sistematičnijem istraživanju označiteljskih kapaciteta kinematografskog aparata.

Sunrise je, prije svega, film nenadmašne dijalektike: poigravajući se sa tematskim i estetskim dihotomijama (koje su presudne ne samo za značenjski, već i za vizuelni identitet ostvarenja), Evropa - Amerika, selo - grad, Madona - kurva, supruga - vamp žena, poezija - pripovjedanje, klasično - modernističko, njemački režiser stiže, ne narušavajući žanrovska pravila, do esencijalne podjele koja stoji iza svih drugih: izgubljen(a) - spašen(a).

U filmu pratimo jednostavnu storiju - svedenu na odnos Muškarca (George O'Brien) i Žene (Janet Gaynor) što ide od pokušaja ubistva preko pomirenja do apoteoze - koja je ispričana uz pomoć vrlo komplikovane i raskošne vizuelne retorike: upravo zbog snage Murnauove režiserske vizije i dramatizacije, prisustvujemo procesu u kojem se stereotip transformiše u arhetip.

Sunrise je ostvarenje autora koji već razmišlja u filmsko-istorijskoj i personalno-umjetničkoj terminologiji, koji hoće da - ta presudna riječ: mise-en-scène - američkom narativu ponudi njemačku eksplikaciju: u tom trenutku, i svakom drugom trenutku, kulminacija Zapadne kinematografije.

No, ovdje treba precizirati dobačaj režiserove metodologije, odnosno njegovih epistemoloških procedura, dakle baš na primjeru djela koje tako promišljeno operiše ikonografskim i tematskim dihotomijama: Murnauova filmska sinteza ne ’zatvara’ tekst, ne uvlači sve elemente u jedinstveno značenje, ne kontroliše ili sputava protok označitelja, već upravo suprotno naglašava ambivalenciju, neprestano širi semantički slojeve, konstatuje pukotine u fabuli koje mogu biti opozitni džepovi smisla.

Sunrise jeste jedno od najveličanstvenijih, najubjedljivijih slavljenja narativnog para, tog fikcionalnog agensa holivudske ideologije, ali ne treba prenebregnuti da je - seksualno nasilje dobija novi oblik nakon Nosferatu - ova arhetipska pjesma/priča omeđena dvama Muškarčevim pokušajima ubistva, prvo svoje Žene, a onda i Vamp (Margaret Livingston).

( Aleksandar Bečanović )