Srpsko-albanski odnosi: Zločinci su uvijek drugi

„Zločinci su uvijek drugi, sopstveni narod je uvijek stradalnik.“ Ovaj stav istoričara Škeljzena Gašija izrečen prije nekoliko godina povodom analize srpskih i albanskih udžbenika na Kosovu – vjerovatno najbolje odslikava ponovo uzavrele srpsko-albanske odnose u posljednjih nekoliko sedmica.

Najnoviji slučaj su izjave bivšeg kosovskog premijera i jednog od lidera bivše Oslobodilačke vojske Kosova (OVK) Ramuša Haradinaja i žučne reakcije Beograda. On je zatražio da Srbija izbriše Kosovo iz preambule njenog ustava zaprijetivši da će, kada postane premijer, ustavom utvrditi da je Kosovo do Niša.

Potpredsjednik Vlade Srbije Nebojša Stefanović je uzvratio da “Haradinaj može da vidi Niš samo iz niškog zatvora”, a šef srpske države Tomislav Nikolić je, ne birajući riječi, istakao da “bijesni pas mora biti kažnjen” ponavljajući optužbe Beograda protiv Haradinaja za ratne zločine.

Haradinjeva izjava o Kosovu do Niša je svakako sračunata i na pridobijanje birača uoči predstojećih izbora, a i uslijedila je nakon njegovog višemjesečnog zadržavanja u Francuskoj po potjernici Srbije. U svakom slučaju, ovakav stav, kao i nediplomatska, pa i uvredljiva Nikolićeva reakcija, samo raspiruju strasti i dodatno otežavaju normalizaciju odnosa Beograda i Prištine koji nisu odmakli daleko od mrtve tačke.

Pristalice ujedinjenja u ogromnoj manjini

Svemu ovome je prethodila izjava albanskog premijera Edija Rame da ne može da isključi ujedinjenje njegove zemlje i Kosova ukoliko perspektiva ulaska balkanskih država u EU nastavi da blijedi.

On je precizirao da ujedinjenje nije njegova želja, ali jeste moguća alternativa za zatvorena vrata EU. U sličnom tonu oglasio se i predsjednik Kosova Hašim Tači.

Ova izjava je protumačena prije svega kao pritisak na EU da ubrza proces integracija, ali i kao prebacivanje odgovornosti na Brisel jer se zastoj u proširenju negativno odražava na političku i ekonomsku situaciju u Albaniji i na Kosovu, naravno, i na cijelom Balkanu. Evropski komesar za proširenje Johanes Han je poručio da su ovakve izjave kontraproduktivne, te da se mogu “obiti o glavu” onima kojih ih izgovaraju.

Kako ističe Enver Robelli u “Prishtina Insight”, priča o ujedinjenju je “prazna retorika” i “bespomoćna taktika zastrašivanja” kojom se prikrivaju domaći problemi. Kao primjer navodi više međunarodnih izvještaja za 2017. prema kojima je za vrijeme Ramine vlade krijumčarenje kanabisa u Albaniji povećano za tri puta.

Izjave Rame i Tačija treba posmatrati i u kontekstu predstojećih izbora u Albaniji i na Kosovu. Međutim, pristalice njihovog ujedinjenja su u manjini, prije svega u Albaniji. Za tu opciju se zalaže samo “Crveno-crna koalicija” Krešnika Spahijua koja je na izborima 2013. bila daleko ispod cenzusa, osvojiviši svega 10.000 glasova.

Na Kosovu se za ujedinjenje zalaže jedino pokret “Samoopredjeljenje”. Prema nedavnom istraživanju Instituta u Tirani za međunarodne studije, samo devet odsto građana Albanije smatra da bi ujedinjenje sa Kosovom bilo pozitivno.

Prema riječima direktora ove institucije Alberta Rakipija, takav poduhvat bio bi rizičan:

“Obje su države veoma slabe, a Kosovo čak i nekonsolidovano. Obje su veoma uzdrmane unutrašnjim političkim sukobima, nisu funkcionalne i imaju niske demokratske standarde. U slučaju njihovog ujedinjenja, stvorila bi se veća država, ali veoma slaba s kojom bi možda čak bilo nemoguće upravljati. Da ne pominjemo integraciju dva društva koja su, bez obzira što govore istim jezikom, veoma različita što bi izazvalo trajne tenzije”.

Rakipi ističe da Albanija nastoji da igra mnogo važniju ulogu na međunarodnoj sceni u odnosu na svoju realnu snagu, što ga podsjeća na političku kulturu iz vremena Envera Hodže. Primjer za to je kritičko pismo nekadašnjeg neprikosnovenog albanskog komunističkog lidera Centralnom komitetu Komunističke partije Kine o tome zašto se nisu konsultovali sa njim prije istorijske posjete američkog predsjednika Ričarda Niksona Pekingu.

Vlasti u Beogradu su osudile Raminu i Tačijevu izjavu, upozoravajući da bi ujedinjenje Albanije i Kosova izazvalo novi balkanski rat.

“Da sam ja rekao ono što pričaju Rama i Tači, u Briselu bi me okačili na jarbol umjesto neke od zastava”, kazao je lakonski premijer Srbije Aleksandar Vučić.

On je istakao da priče o ujedinjenju Albanije i Kosova ostaju samo u domenu želja, zamolivši njihove protagoniste da ne izlaze u javnost sa tim, “jer to ne doprinosi dobrim odnosima u regionu”. Vučić očito nastoji da se ovom, na prvi pogled odmjerenom, izjavom pokaže kao konstruktivan političar, imajući u vidu beleg iz prošlosti kada je zastupao opciju “Velike Srbije”.

U međuvremenu, zvanična Moskva smatra da je jasno ko stoji iza ideja o “Velikoj Albaniji”, te da Rama i Tači potkopavaju regionalnu stabilnost “pod NATO kišobranom”.

Iako su pomenute izjave uglavnom namijenjene za unutrašnje dnevnopolitičke potrebe, one polako uvode u politički diskurs temu koja nije pominjana čak ni tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji devedesetih. Edi Rama je na sličan način govorio o “Velikoj Albaniji” i prije dvije godine. Mada ukazuje na ujedinjenje Albanaca u kontekstu EU, to svakako izaziva podozrenje drugih naroda, prije svega Srba, ali i Grka, Makedonaca i Crnogoraca.

Neiskreni pregovori Beograda i Prištine

Takođe, pominjanje ideja o “Velikoj Albaniji” treba posmatrati i kao “vrh ledenog brijega”, odnosno refleksiju nagomilanih a još neriješenih problema na Balkanu, prije svega u odnosima Beograda i Prištine. Iako su 2013. postigli sporazum o normalizaciji odnosa, koji su mnogi ocijenili kao istorijski, malo šta je urađeno u praksi. I ti sitni tehnički pomaci učinjeni su ne kao izraz dobre volje obje strane za normalizacijom već prije svega kao izraz nužnosti, tačnije kao preduslov za evropske integracije i Srbije i Kosova.

U međuvremenu, ostali su duboki jaz, podozrenje i predrasude ne samo između političkih elita u Beogradu i Prištini nego i znatnog dijela oba naroda. To se ne odnosi samo na različita viđenja rješenja njihovih nacionalnih pitanja već i u ličnom doživljaju pripadnika drugog naroda. Tako, prema istraživanju Srećka Mihajlovića, krajem devedesetih 55 odsto Srba je smatralo da Albanci mrze druge narode, 46 procenata da su podmukli, a 37 odsto da su zaostali.

I Albanci su imali sličan stav prema Srbima: 81 procenat da mrze druge narode, 52 odsto da su podmukli, a 39 procenata da su laktaši. I kasnija istraživanja su pokazala sličan trend. Na primjer, prema anketi iz 2007. srpski studenti bi pet puta radije sklopili brak sa Slovencima, Hrvatima ili Makedoncima nego s Albancima.

Istinska komunikacija i saradnja između Srba i Albanaca svedena je tek na oaze, tačnije napore entuzijasta. Sve to pokazuje da teško istorijsko nasljeđe i dalje opterećuje odnose dva naroda.

Srpski stereotipi o Albancima

Ideje o ujedinjenju svih Srba i svih Albanaca se javljaju u 19. vijeku u vrijeme kada gotovo svi evropski narodi, prije svega pod tuđinskom vlašću, nastoje da se nacionalno emancipuju. Doduše, istoričar Paskar Milo ukazuje na to da se albanski nacionalni pokret javio nešto kasnije u odnosu na ostale balkanske narode, jer su prihvatanjem islama dobili od turske uprave izvjesne privilegije, pa je, uz jezik, njihova religija bila jedini indikator nacionalne svijesti.

Cilj Srbije, koja je međunarodno priznata na Kongresu u Berlinu 1878, bio je proširenje teritorija na kojima se Srbi nalaze, uključujući i Kosovo koje je u to vrijeme bilo pod turskom vlašću. Istovremeno, i Albanci koji su živjeli u četiri vilajeta otomanske imperije, težili su oslobođenju i ujedinjenju. Kosovski vilajet je obuhvatao i Sandžak, preševsku dolinu i zapadnu Makedoniju sa Skopljem kao središtem.

Albanci su, osim na sjeveru Kosova, bili u većini. Posebno je bio težak položaj hrišćanske manjine koja je bila izložena kako represiji turske uprave tako i nasilju Albanaca, što je diplomatija Kraljevine Srbije koristila da ih prikaže kao “divljake” i uzurpatore srpske zemlje.

Najglasniji u širenju predrasuda bio je tadašnji predsjednik Vlade Vladan Đorđević koji je prikazivao Albance kao “divljake bez istorije”, kao “evropske crvenokošce koji spavaju na drveću za koje su prikačeni repovima”. Vlasti u Beogradu su smatrale da su Albanci “istorijski inferiorni”, da nisu narod već međusobno zakrvljena plemena bez zajedničkog jezika i vjere, te da bi se jedino uključivanjem u srpsku državu omogućilo “njihovo obučavanje za civilizovan život”.

Istovremeno, mnogi srpski naučnici su isticali da je dio Arbanasa slovenskog porijekla, uključujući i čuvenog Skenderbega, koga je, navodno, rodila “srpkinja Vojislava”.

Jedan od stereotipa je i da su se Albanci “radije bavili pljačkom nego zemljoradnjom”. Sto godina kasnije, moderna varijanta ovog stereotipa je da su mnogi Albanci “kriminalci i trgovci drogom”.

Istovremeno, iako su se Srbi masovno iseljavali nakon Kosovskog boja 1389, naročito za vrijeme Arsenija Čarnojevića, Srbija je isticala svoje istorijsko pravo na Kosovo kao središte i “kolijevku” njene srednjovjekovne države.

Skadar, “plućno krilo Srbije”

Vođe albanskog pokreta započinju 1910. seriju ustanaka protiv turske vlasti, tražeći formiranje autonomne Albanije. Mladoturska uprava je to u početku odbijala, ali je nakon što su pobunjenici zauzeli Skoplje i stigli do Soluna, na kraju prihvatila njihove zahtjeve.

Međutim, susjedne Srbija, Bugarska, Grčka i Crna Gora su to doživjele kao stvaranje “Velike Albanije” koja bi ugrozila njihove interese, s obzirom da su na njenoj teritoriji živjeli i pripadnici drugih naroda a i polagali su pravo na te oblasti. To je ubrzalo njihovu odluku da zarate sa Turskom u cilju njenog protjerivanja sa Balkana. Albanski lideri, pak, odlučuju da brane teritorije koje su smatrali svojim, ratujući na strani Turske.

Tako je 1912. počeo Prvi balkanski rat u kome je Turska protjerana sa ovog područja a četiri balkanske države podijelile gotovo sve oblasti kojima je vladala. Srpska vojska je ušla i u Albaniju, što su njeni istoričari okvalifikovali kao “prvu invaziju”.

Tek na intervenciju velikih sila, srpska armija je bila primorana da se povuče. Kako navodi istoričar Vladan Jovanović, srpska diplomatija je bezuspješno ubjeđivala Evropu kako Albanci nisu civilizacijski zreli da bi uopšte imali sopstvenu državu, te da je povlačenjem albanskih granica Srbiji zatvoren jedan od „životnih pravaca razvoja“, a “antietnografsku nužnost” izlaska Srbije na Jadran preko sjeverne Albanije nastojao je da dokaže i geograf Jovan Cvijić, pri čemu su Solun i Skadar označeni kao “plućna krila Srbije bez kojih njena privreda više ne bi mogla da diše”.

Tucović: Mora se ispaštati za zločine nad Albancima

Nakon dva balkanska rata Srbija je pripojila Sandžak, Makedoniju i Kosovo. Srpska diplomatija je pripajanje Kosova predstavila kao oslobađanje od Turaka, mada je na međunarodnim konferencijama to bio izvjestan problem jer Srbi nisu bili u većini. Na mirovnim pregovorima u Londonu Srbija nije htjela da se zadovolji sjeverom Kosova za šta će, ironijom sudbine, kako navodi Damir Pavlica, “moliti sto godina kasnije”.

Tokom balkanskih ratova počinjeni su stravični zločini, o čemu je pisano i u izvještaju međunarodne komisije. U srpskoj javnosti je tada bila aktuelna “osveta za 1389.”, koja se prelila sa Turaka na Albance.

Jedan od rijetkih tadašnjih kritičara srpske politike, socijaldemokrata Dimitrije Tucović upozoravao je da je „izvršen pokušaj ubistva s predumišljajem nad cijelom jednom nacijom“, što je „zločinačko djelo“ za koje se „mora ispaštati“.

On se protivio teritorijalnoj ekspanziji Srbije i zalagao da Kosovo ravnopravno sa Srbijom i drugim oblastima uđe u Balkansku federaciju.

Tucović je isticao da ako je iko imao uslova za sporazum sa Albancima, onda su to Crna Gora i Srbija:

“Ne samo izmiješanost naselja i srodnost susjednih plemena već i uzajamnost interesa upućivali su ova dva naroda na sporazum i prijateljske odnose. Kao što put na Jadransko more ide preko jednostavnog albanskoga naselja, veze Albanaca sa unutrašnjošću poluostrva vode preko srpske granice. Kao što je nama potrebno more, još više je njima potrebno kopno”.

Prisilno iseljavanje Albanaca između dva rata

Srpske vlasti su nastojale da promijene etničku strukturu na Kosovu. Do 1941. godine je naseljeno oko 60.000 kolonista na imanja uglavnom oduzeta od Albanaca. Takvim mjerama je podsticana mržnja, što je ostavilo pogubne, trajne posljedice na odnose dva naroda. Istovremeno, albansko stanovništvo je prisilno iseljavano. Od 1919. do 1940. godine je u Tursku iseljeno 215.000 Albanaca.

Međutim, vlasti u Beogradu su smatrale da postupna kolonizacija Kosova ne daje očekivane rezultate. Stoga je akademik Vaso Čubrilović izradio projekat brzog rješenja “albanskog problema” masovnim etničkim čišćenjem Kosova, opisujući albanska naselja kao "klin koji se duboko zario u naše zemlje”.

Turska vlada je, između ostalog, potpisala 1936. sporazum o prihvatanju 200.000 Albanaca, ali koji nije realizovan zbog izbijanja Drugog svjetskog rata.

U međuvremenu je Ivo Andrić, kao ambasador u Berlinu, izradio 1939. plan podjele Albanije između Italije i Jugoslavije. On je smatrao da će asimilacija i iseljavanje Albanaca biti jednostavniji tek nakon nestanka Albanije kao države.

Zločini nad Srbima tokom Drugog svjetskog rata

Kako je to bilo više puta u istoriji srpsko-albanskih odnosa, klatno se pomjera sa izbijanjem Drugog svjetskog rata. Italijani su na Kosovu dočekani kao oslobodioci i počinje surov progon Srba, prije svega kolonista.

“Treba nastojati da se srpski živalj sa Kosova što prije raseli… Srpske koloniste treba ubijati”, naložio je 1942. okupacioni premijer Albanije Mustafa Kruja.

Albanci nisu bili masovnije zastupljeni u partizanima, prije svega na početku rata, jer su bili protiv obnove Jugoslavije u kojoj su bili ugnjetavani.

“Otuda se može objasniti žalosna činjenica da je za veliki broj kosovskih Albanaca osvajanje Balkana od strane trupa nacističke Njemačke bilo neka vrsta dobitka, pošto su se ponadali da će im ono omogućiti uspostavljanje nacionalnog jedinstva u okviru nečega što je do dana današnjeg poznato pod zastrašujućim pojmom ‘Velika Albanija’”, ističe pisac Beqë Cufaj.

Pri kraju rata partizanskom pokretu se pridružuje sve više Albanaca. Početkom 1944. Narodnooslobodilački odbor Kosova donio je odluku o priključenju Kosova Albaniji. Međutim, to nije realizovano i sa ulaskom jugoslovenskih partizana na Kosovo u decembru 1944. izbija masovna pobuna Albanaca koji su to doživjeli kao novu okupaciju. Tito šalje dodatne snage da slome “balističku pobunu”. Zanimljivo je i da je Enver Hodža poslao dvije brigade da pomognu Titovim jedinicama.

Zavedena je vojna uprava, privremeno zabranjen povratak srpskih kolonista. Nakon rata, razmatrala se i mogućnost stvaranja “balkanske federacije” tako što bi se Jugoslaviji pridružili Bugarska i Albanija. Enver Hodža je napisao u svojim memoarima da mu je Tito u Beogradu rekao da shvata želju Albanaca za objedinjavanjem etničkog prostora, ali da to „nije moguće ostvariti jer Srbi to ne bi razumjeli“.

Međutim, nakon Rezolucije Informbiroa 1948. Jugoslavija i Albanija su zahladili odnose. Ostalo je istorija. Pritisci policije pod kontrolom Aleksandra Rankovića na Albance, potom njihove pobune krajem šezdesetih i početkom osamdesetih, veća prava za Kosovo po Ustavu iz 1974. pa ukidanje autonomije 1989, djelimično iseljavanje Srba pod pritiskom osamdesetih, teror nad Albancima devedesetih, intervencija NATO-a, progon Srba. Uloge ugnjetača i žrtve su se mijenjale, ali nijedna od tih uloga nije donijela dobro niti Srbima niti Albancima.

( Radio Slobodna Evropa )