Kraj podjele na lijeve i desne?

Poslije Francuske revolucije 1789. godine, poslanici Narodne skupštine, koji podržali revolucionarne ciljeve, sjedjeli su lijevo, a oni koji su bili protiv njih i željeli povratak na stari monarhističko-crkveni režim - desno. Tako su nastali politički termini “desno” i “lijevo”. Komentarišući francuske predsjedničke izbore, mnogi su ukazivali na to da je te kategorije nemoguće primijeniti na savremenu politiku u Francuskoj - i uopšte u bilo kojoj zemlji. Emanuel Makron je ponosan što nije ni lijevi ni desni.

Marin le Pen, čiji se Nacionalni front smatra ultradesnim, nije saglasna s tom ocjenom. Po njenom mišljenju, Makron, koji je bio ministar u socijalističkog vladi, jeste ljevičar. Ipak, kao i Donald Tramp, Le Pen za sebe kaže da “glas naroda”, dok je Makron, kao i Hilari Klinton, lutka bankara, kulturnih elita i međunarodnih plutokrata.

Pa šta danas označavaju termini “lijevi” i “desni”, ako oni nešto uopšte i označavaju?

Nesumnjivo, u posljednjim decenijama XX vijeka došlo je do određenih pomjeranja. Ljevičarske partije počele su da gube (u nekim zemljama brže nego u drugim) podršku svoje baze - industrijske radničke klase. Preraspodjela bogatstva postepeno je postala manje važno pitanje od socijalne emancipacije etničkih i seksualnih manjina. Na mjesto pređašnjeg saveza idealista-intelektualaca i sindikata, došla je šarena koalicija intelektualaca, feministkinja i homoseksualaca.

Istovremeno, desničarske partije, npr. Republikanska partija u SAD, koja se na riječima zalagala za društveni konzervativizam (ponekad čak i otvoreni fanatizam) ugroženih birača iz ruralnih i provincijskih oblasti, došavši na vlast radila je ono što odgovara krupnom biznisu.

A ono što je bilo dobro za krupni biznis (međunarodna saradnja, nadnacionalne institucije, otvorenost za imigraciju), ne protivrječi uvijek interesima partija lijevog centra koje su evoluirale. Krupnom biznisu odgovara jeftina radna snaga, dok lijevi podržavaju multikultualizam.

Time se dijelom objašnjava to što su evropski socijal-demokrati često bili u koalicionim vladama zajedno sa umjerenim konzervativcima ili demohrišćanima koji podupiru biznis. Ta tendencija se pojačala zahvaljujući slomu sovjetske imperije, jer zapadne liberalne demokrate više nisu morale da se bore protiv komunističkog modela, stvarajući sopstvene mehanizme društvene jednakosti. Izborni uspjeh Bila Klintona u SAD i Tonija Blera u Velikoj Britaniji umnogome je uslovljen njihovim svjesnim pomjeranjem prema centru - pragmatičnom, neoliberalnom i pogodnom za biznis.

U tom smislu, razlike između lijevih i desnih definitivno su nestale. Ranije predstave o ljevičarima koji predstavljaju ugnjetavani proletarijat i istupaju protiv interesa krupnog biznisa i buržoazije - više ne postoje. Jedan od razloga zbog kojih je britanska Laburistička partija doživjela takav pad jeste taj što je predvodi čovjek, Džeremi Korbin, čiji se politički pogledi nisu promijenili od 1970-ih godina.

Ipak, tradicionalna podjela na lijeve i desne nije ograničena samo na ekonomiju. U Narodnoj skupštini Francuske postojala je i druga, dublja, linija podjele - između pristalica i protivnika Drajfusa 1890-ih godina i između Nacionalnog fronta Leona Bluma i “Francuske akcije” u 1930-im. Ta linija sačuvana je i u vrijeme Makrona i Le Pen.

Zaštitnici Francuske republike, koji se ozbiljno odnose ka pojmovima slobode, jednakosti i bratstva, smatrali su državljanstvo pravnom formom, a ne idejom zasnovanom na krvi i tlu. Oni su vjerovali u institucije, a ne u svetost tradicije, u internacionalizam, a ne u šovinizam. Kapetan Alfred Drajfus, Jevrej, lažno optužen za izdaju 1894. godine, postao je figura koja dijeli Francusku zato što su protivnici u njemu vidjeli simbol nacionalnog pada, simbol nacije čiju neprikosnovenu individualnost razara tuđa krv, krv stranca.

Antisemiti i druge grupe, koje na društvo gledaju iz ugla krvi i tla, uvijek u “hladnokrvnim bankarima” (kako je Le Pen u TV debatama nazvala svoga protivnika) vide neprijatelje “realnog naroda... običnih, pristojnih ljudi” (ovo je rekao Najdžej Faraž na mitingu Donalda Trampa u Misisipiju). U tom smislu Makron, koji je nekad zaista bio bankar kod Rotšilda i koji vjeruje u otvorene granice i međunarodne institucije - jeste ljevičar. A Le Pen - zaštitnica “francuskog sela”, “realne Francuske” seljaka hrišćana i nezadovoljnih bijelaca koji smatraju da su Francuz i musliman nespojive koncepcije - jeste istinski potomak antidrajfusovaca i “Francuske akcije”.

Ali sada je Makron uspio da pobijedi Le Pen. Međutim, lijevi socijal-demokrati su i dalje u krizi. Britanska Laburistička partija umire. Holandski socijal-demokrati su ranjeni. A Tramp, neuki narcis bez političkog iskustva, uspio je da postane predsjednik SAD raspaljujući narodno nezadovoljstvo obrazovanom elitom, bankarima, strancima, imigrantima i međunarodnim institucijama.

Problem socijal-demokrata danas je da prežive u uslovima kada se značajan broj ljudi koji nemaju privilegije okrenuo desnici, a ne ljevici. Da li je moguće izvesti pregrupisavanje? Hoće li produbljivanje jaza između bogatih i siromašnih doprinijeti da se barem dio bijele radničke klase vrati u tabore imigranata i drugih manjina? Da li je moguć novi “New deal”? Kako ga je moguće pomiriti sa interesima međunarodnih biznismena i bankara?

Istovremeno, i desničari su u ništa manje ozbiljnoj krizi. Da, Tramp se okružio bivšim saradnicima Goldman Sachs-a i korporativnim gigantima, mada govori da služi interesima običnih ljudi. A mnogi republikanci nastavljaju da ga podržavaju u nadi da će ostvariti svoje političke ciljeve. Ipak, u suštini, Tramp drži kao taoca staru konzervativnu partiju biznisa i internacionalizma. Može li se njegov šovinistički, nacionalistički populizam složiti sa kapitalizmom koji cvjeta zahvaljujući imigraciji, slobodi kretanja i globalnim institucijama?

Ovog puta Francuska je izbjegla ksenofobni metak, ali se prašina još nije slegla. Lijevi i desni mogu da se mijenjaju, ali stara podjela, nastala nakon 1789. godine, i dalje postoji i, moguće, čak i u višem stepenu nego ranije. Makron je pun dobrih namjera. Ali ako njegova politika propadne, ovovremeni antidrajfusovci će se vratiti da se osvete.

Autor je profesor demokratije, ljudskih prava i žurnalistike na Bard koledžu Copyright, Project Syndicate, 2017.

( Ian Buruma )