Stazama narodnog jezika: Književnost i pismenost Crne Gore od Crnojevića do Petrovića

Sa prostora današnje Crne Gore u zaostavštini su tekstovi pisani do 15. vijeka na crkvenoslovenskom, latinskom, italijanskom i ređe na narodnom (slovinskom) jeziku. U slovenskim zemljama, pa i u Crnoj Gori, crkvenoslovenski jezik među srednjovjekovnim književnim jezicima nije se bitno razlikovao od narodnih govora u područjima gdje se upotrebljavao. Nije se osjećao kao strani jezik, već kao „viši stepen domaćeg jezika.“ Danas je, međutim, ta razlika, zahvaljujući promjenama koje su se u međuvremenu desile, vrlo velika.

Crkvenoslovenski jezik je u srednjem vijeku koristio glagoljicu i nešto mlađu ćirilicu, sastavljenu za slovenski jezik i prilagođenu njegovom glasovnom sistemu. Tokom vremena ćirilica se odomaćila kod pravoslanih Slovena, a glagoljica u katoličkoj sredini. U Crnogorskom primorju, posebno u Boki, prepisivači, zapisivači, notari i hroničari pretežno su koristili latinicu. Najveći pjesnik crnogorske latinske književnosti je Ljudevit Paskvalić. Tu je i od njega mlađi vijek i po Ivan Krušalo.

Veći dio originalne i prevodne književnosti u Crnoj Gori bio je napisan crkvenoslovenskim jezikom koji je u tekstovima vjerske sadržine bio jedino u upotrebi. On preovlađuje ne samo u monaškim zapisima, već i u drugim dokumentima. Narodni jezik je preovlađivao kod guslara, tužilja i narikača, a posebno je dolazio do izražaja pri bilježenju narodnih običaja. Domaći jezički elementi su sve više prodirali i u pisane tekstove ne samo po Boki i Crnogorskom primorju, već i po unutrašnjosti Crne Gore, pošto notari, pisari pa i putujuće ćate u dolinama Lima, Tare, Pive i Morače kao i monasi nijesu najbolje vladali crkvenim jezikom.

Današnji narodni govori štokavskog dijalekta oformili su se u svojim osnovnim crtama tokom 14. i 15. vijeka. Na istoku nekadašnjeg srpskohrvatskog jezičkog područja zamjenom staroga glasa jata sa e oformili su se ekavski govori, na jugu i centralnom dijelu štokavskog govornog područja su ijekavski govori, dok su ikavski funkcionisali na zapadu i sjeverozapadu. U crkvenoslovenski jezik prodro je ekavski izgovor ne samo u knjige koje su se štampale na ekavskom govornom području, nego i u one koje su štampane na Cetinju i u Skadru. Međutim, u svetovnim tekstovima - u poveljama, ispravama, pismima i drugim dokumentima - (i)jekavski izgovor je zasvjedočen u Crnoj Gori od prvih dana jatovog supstituisanja.

Inovacije koje su se širile iz unutrašnjosti štokavske govorne zone - iz današnje sjeverne i sjeverozapadne crnogorske i susjedne istočnohercegovačke govorne zone (istočnohercegovački govori) - ne zahvataju podjednako današnje crnogorsko govorno područje. Tako, na primjer, govori zetsko-južnosandžačkog tipa (starocrnogorski govori) su ostali nezahvaćeni prenošenjem akcenta na jedan slog naprijed, a jedan dio periferije tih govora nije supstituisao poluglas vokalom a, već nedefinisanim vokalom na prelazu između a i e.

U teškim vremenima turske vladavine 1537-1699. pismenost je samo tavorila. Zaustavljen je prirodni razvoj ka narodnom jeziku i književnosti, a nije bilo mjesta ni za svjetovnu administraciju. Srpskoslovenski je bio jezik crkvene administracije i bogosluženja, a služio je i kao jezik najvećeg dijela književnosti. Van crkve nije bilo mogućnosti da se neko bavi literarnim poslovima. Isti jezik je gospodario i u izvornim i prevodnim knjigama, vjerskim po sadržini, a po namjeni najčešće obrednim, s izuzetkom Srpskog bukvara štampanog u Mlecima 1597. Ponarodnjavanje izgovora crkvenoslovenskog jezika počelo je u ranom periodu. Prepisivači su nemoćni da se do kraja izraze na srpskoslovenskom jeziku, tako da se u mnogim zapisima probijaju elementi narodnog jezika, prvo bez sistema i dosljednosti, a potom jezik se stabilizuje i prečišćava od nanosa. Stvara se norma srpskoslovenskog jezika koja se održava sve do kraja 18. vijeka.

Glavno uporište pisanja narodnim jezikom je korpus neliterarnog karaktera. Narodni jezik dominira u pismima, prepisci, atestatima, ispravama i drugim dokumentima. Ostalo je mnoštvo takvih tekstova, u kojima su jasno vidljive osobine mjesnih govora, koji danas služe kao izvor za istorijsko praćenje jezika i kulture. Na narodnom jeziku pisani su u 15. vijeku dva zakonska spomenika: Grbaljski statut i Zakonik Ivana Crnojevića. Sačuvana politička autonomija pod mletačkom upravom omogućila je Paštrovićima, plemenu iz Crnogorskog primorja, da vode administraciju na narodnom jeziku, tako da su osobine mjesnog govora u Paštrovskim ispravama iz 16. v. s glavninom iz 17. vijeka sasvim vidljive. Sličnih isprava, pisama i raznih akata ostalo je iz Boke, Grblja i iz unutrašnjosti Crne Gore. Današnji arhivi: cetinjski, kotorski, dubrovački, zadarski i djelimično arhiv SANU u Beogradu puni su raznih pisama, žalbi, testamenata, presuda i drugih spisa koji potiču iz 16. vijeka, a većina je tih dokumenata upućena iz Crne Gore u 17. i 18. vijeku dubrovačkoj i mletačkoj vlasteli, znatan dio njih je pristizao cetinjskom dvoru iz unutrašnjosti Crne Gore i obratno.

Sva su ta dokumenta pisana narodnim jezikom, u svima njima je ocrtan lokalni govorni idiom. Njihov jezik je, dakle, čisto narodni i u opticaju je u takvom mediju od najstarijih vremena, pa je značajan za praćenje kontinuiteta u razvoju književnog jezika, bez obzira što to nijesu literarna ostvarenja. Uostalom, književni jezik nije samo jezik knjige, on je jezik komunikacije uopšte, izvornici su mu svi funkcionalni stilovi, svi tipovi tekstova i oba izraza (pisani i govoreni).

Sigurno je da se model književnog jezika sa folklornom bazom u Crnoj Gori počeo izgrađivati prije pojave Vuka Karadžića. U spomenicima sa terena današnje Crne Gore već od 15. vijeka, a i ranije, javlja se u osnovi narodni jezik sa elementima crkvenoslovenskog jezičkog sloja. Jezik pisaca koji su pisali maternjim jezikom poslužiće jezičkoj nauci ne samo kao dokumenti o stanju dijalekata u datom vremenu, već i za praćenje geneze narodnog jezika u književnosti odnosno istorijskojezičko proučavanje. Tu je, na primjer, Jelena Balšić, kći kneza Lazara, prevodilac i pisac Dominiko Buća, pa zatim pisci raznih predgovora i pogovora: Jeromonah Mina, pop Stevan, Đurađ Crnojević i dr. (G. Čelebić, 244. i dalje).

U 16. vijeku poznato je desetak pisaca sa crnogorske teritorije koji pišu narodnim jezikom: Božidar Vuković sa brojnim predgovorima i pogovorima knjiga, Pahomije od Rijeke Crnojevića, Radoslav Pop, Mojsije iz Budimlja, Vićentije Vuković, Dimitrije ispod Malinska i dr. (G. Čelebić, 245. i dalje). Narodnim jezikom su pisali pisci iz Boke i Crnogorskog primorja: Vicko Bolica - Kokoljić, Ivan Krušala, Andrija Zmajević i Budvanin Krsto Ivanović. Njihov jezik je pokazao privrženost svakog od njih svom lokalnom govornom idiomu. Vrlo je malo preplitanja sa crkvenim jezikom koji je nešto više izražen kod crkvenih lica. U svima njima dolaze do izražaja osobine narodnih govora, a posebno njihova leksička svakodnevnica.

Naslijeđeno svojstvo književnosti 15. i 16. vijeka je u tome što su mnogi književnici ovoga područja realizovali svoj izraz na latinskom i italijanskom jeziku, iako, doduše, ne jedino na tim jezicima. Ta pojava se prenosi u nasljeđe 17. vijeku. Neki su zbog nejasnih izgleda na uspjeh kod kuće, svoje ambicije usmjeravali najčešće ka italijanskim kulturnim centrima s ciljem afirmacije svojih literarnih ostvarenja. Književnost ovoga vijeka pokazuje i nešto novo. Naime, sve se više afirmiše umjetnička književnost na narodnom jeziku.

Širenje upotrebe narodnog jezika u 16. i 17. v. nije samo zašlo u oblast religijskih tekstova, koji su ostali kao neprikosnovena tvrđava crkvenoslovenskog jezika. I pored toga što je narodni jezik na fonetskom i morfološkom nivou oduzeo crkvenom primat, u sačuvanim literarnim ostvarenjima apstraktna leksika iz crkvenog jezika, a često i drugih jezika, zauzima značajno mjesto. Ona se tako provlači sve do Vuka i Njegoša, pa bi i oni kad zatreba posegnuli za takvom leksikom. Petar Drugi Petrović je koristio do pojave i posljednjeg svoga djela.

Već od 17. i 18. v. razvijena su iako skromna, pisana pretežno latinicom, književna ostvarenja bokeljskih katolika na mjesnom narodnom govoru. Izrazom i stilom, pa i dijalekatskom osnovom, ova književnost se oslanja na dubrovačku književnost. Uz uspostavljanje ličnih i književnih veza bokeljskih i dubrovačkih pisaca, veze sa dubrovačkim piscima uspostavljaju i pisci sa ostalih djelova primorja. Pojedini dubrovački pjesnici se kreću po Boki i Crnogorskom primorju, službeno i privatno. Najčešće pisci iz Kotora uzvraćaju posjete Dubrovniku. Mnogo od svega toga iščezlo je na primorskom regionu, ali ipak ostalo dovoljno da se može sasvim sigurno razmatrati jezik pojedinih epoha u kontinuitetu.

U Boki je 17. i 18. vijek ispunjen književnim radom, o čemu nam, pored ostalog, govore rukopisni zbornici narodnih pjesama koje su u narodu pjevane u raznim prilikama, a koje su sačuvali od zaborava nepoznati, ali ipak dosta brojni bokeljski zapisivači. Ima tu prilježnog bilježenja bugarštičkih i guslarskih narodnih pjesama. U Crnogorskom primorju, posebno u Perastu i okolini, javljali su se s vremena na vrijeme, pasionirani skupljači narodnih umotvorina, tako se našao jedan broj iznemoglih, ali vrijednih i savjesnih staraca da te pjesme zabilježe i sačuvaju od zaborava. Ima nešto od toga sačuvano u rukopisnim bilješkama po Ljutoj, Dobroti, Prčanju i njima susjednim mjestima.

U 17. vijeku sve vidniju ulogu u književnosti dobijaju uz Kotor i ostala mjesta Boke kotorske i Crnogorskog primorja - Parast, Budva, Prčanj i Dobrota. Veliki uspon i napredak u 17. vijeku, posebno u 18, imala je Dobrota. Nekoliko njenih pisaca, liričara, obilježili su književnost toga vremena posebnom vrstom lirike na narodnom jeziku. Inače, u barokno doba nastali su najraniji umjetnički stihovi na narodnom jeziku u Boki kotorskoj. Doduše, umjetnička poezija na narodnom jeziku javlja se i ranije. Barski patricije iz Kotora Jeronim Pima prvi je propjevao na maternjem jeziku, pa zatim njegov direktni nastavljač Vicko Skura. Tu su Vicko Bolica Kokoljić, Andrija Zmajević, Gavrilo Troičanin iz unutrašnjosti Crne Gore, Zaharije iz Tušinje (Drobnjak i Uskoci), Stjepan Vlastelinović (Nikšić) i dr. Andrija Zmajević, rodom iz Perasta, porijeklom iz unutrašnjosti Crne Gore, prepjevao je, kao što je poznato, Gundulićev Osman u narodne bugarštičke stihove, a takav jezik njeguju pisci i prevodioci 18. i prvih decenija 19. vijeka: Ivan Antun Nenadić, Stefan Zanović, Starac Milija Kolašinac, Marko Ivanović i dr. (G. Čelebić, 539. i dalje). Svoj vrhunac narodni jezik dobija u Poslanicama Petra Prvog Petrovića koje su svojevrsno književno ostvarenje.

U Crnoj Gori je održan kontinuitet sa srednjovjekovnim (narodnim) tipom jezika, čemu su na naročit način odgovarale tamošnje prilike, koje nijesu dozvoljavale da se klase i pojedini društveni slojevi međusobno diferenciraju posebnim povlašćenim i nepovlašćenim položajem ni u društvenom ni u kulturnom životu. Prema tome, pisana književnost, koja je u prošlosti u drukčije postavljenim uslovima bila privilegovana, u Crnoj Gori bila je bliska usmenoj književnosti narodnih masa, tako da su se u pomenutim okolnostima navedena dva oblika u osnovi jedinstvene književne djelatnosti dopunjavala.

Crna Gora je u tom pogledu predstavljala specifičnost. U njoj do u skorašnje doba tako reći pisana književnost nije imala tu sudbinu da se emancipuje u zasebnu, višu formu književnosti u kojoj je egzistirao narodni jezik - jezik širokih narodnih masa. Za crnogorsko govorno područje posebno je bilo specifično, a i danas je, njegovanje lijepe javne riječi, usmene, a dijelom i pisano zasvjedočene, u čemu značajno mjesto ima takva riječ Petra Prvog Petrovića.

U Crnoj Gori u 17. vijeku su u upotrebi dva jezička izraza u pismenosti: crkvenoslovenski sa petovjekovnom tradicijom i narodni. Crkvenoslovenski se zadržao u vjerskim knjigama, u naslijeđenoj i tek stvorenoj crkvenoj administraciji i u funkciji bogosluženja. Upleteni elementi narodnih govora su češći u prepisci koje su najčešće vodili crkveni velikodostojnici. Srpskoslovenski leksički fond bio je nedovoljan da iskaže mnoge pojmove, pa je popunjavan stranim riječima. U Crnogorskom primorju su bez premca apsorbovane riječi iz italijanskog jezika. Unutrašnjost Crne Gore je okrenuta turcizmima. Ovakav srpskoslovenski jezik u Crnoj Gori je počeo da klizi u propast i već se gubi u svetovnim pisanim tekstovima krajem 17. vijeka. Bitno su se promijenili prostori za upotrebu narodnog jezika ijekavskog izgovora. Jezik tadašnje pismenosti po glasovima i oblicima prilično je blizak današnjem književnom jeziku.

U Crnoj Gori, gdje se početkom 18. vijeka izraženije vodila administracija i službena prepiska na narodnom jeziku, ta je praksa nastavljena i u 19. vijeku, prvenstveno u Paštrovićima. I pisma skadarskog vezira pisana su dijalektom kojim se tada govorilo u Staroj Crnoj Gori. Svakidašnji komunikacioni jezik široko se upotrebljavao u prepisci u Crnoj Gori, što se posebno ogleda u spisima cetinjskih vladika Save, Vasilija i Petra Prvoga Petrovića. Petar Prvi je već oslobođen, u to vrijeme u Srbiji, posebno u Vojvodini, debelih naslaga crkvenoslovenskog i ruskog nanosa. Petar Prvi, Vukov preteča, imao je izgrađen model književnog jezika koji se u osnovi ne razlikuje od književnog izraza Vukova i Njegoševa.

Temelje narodnog jezika u Crnoj Gori čvrsto su postavili Petar Prvi Petrović i Petar Drugi Petrović. Sa njima narodni jezik ulazi na velika vrata. Jezik Petra Prvog, Vukova preteče, je kopča u kontinuitetu predvukovske književnojezičke situacije u Crnoj Gori i vukovskog književnog jezika. Današnji model književnog jezika u bitnoj je mjeri određen ne samo djelatnošću Vuka Karadžića, već su mu temelji udareni i Njegoševim jezičkim obrascem, koji je u praksi neponovljiv. Sve što je Petar Prvi utemeljio, Vuk je predlagao, a Petar Drugi je u praksi sproveo. Put u novi model književnog jezika, Vukov model, na čistom narodnom jeziku pokazan je i njime su književnici spremno pošli.

Ruskoslovenski udaljio pisce od narodnog

U pravoslavnoj crkvi ruskoslovenski jezik osvaja pozicije, a odatle ulazi i u književni jezik.

U Crnoj Gori on stiče prevagu negdje oko 1780. god., a u ispravama se to ostvaruje pred kraj 18. vijeka. Iako je ruskoslovenski jezik osjetno udaljio autore pisanih tekstova od narodnih govora, u Crnoj Gori nije se prekinula praksa pisanja na narodnom jeziku. Uz crkveni ruskoslovenski počeo se upotrebljavati i ruski književni jezik u spisima svetovne sadržine. Najčešće su ruskim jezikom na nekadašnjem srpskohrvatskom jezičkom području pisana istoriografska djela. Prvo takvo djelo na čitavom tom prostoru bila je Istorija o Černoj Gori (1754) vladike Vasilija Petrovića, koja je objavljena u Rusiji. Vladičino znanje ruskog jezika bilo je nepotpuno, pa u tom djelu ima mnogo nanosa iz narodnih govora piščeva zavičaja.

U mnogim dokumentima, posebno u književnim tekstovima iz Srbije, znatno više iz Vojvodine, miješaju se elementi srpskoslovenskog, ruskoslovenskog, ruskog i narodnog jezika, ne uvijek ravnomjerno. Ne može se katkada utvrditi da li je tekst pisan pretežno na crkvenom ili na narodnom jeziku. Bio je to slavenoserpski jezik koji u Crnoj Gori nije hvatao korijena. Javljale su se samo sporadične natrune kod pisaca koji su koristili lektiru iz Vojvodine.

( Branislav Ostojić )