Grčko čudo i rađanje filozofije i matematike
U grčkoj civilizaciji dogodio se razvoj od mitske slike svijeta, koja je kara kterisa la dotadašnje kulture, do novog shvatanja stvarnosti zasnovanog na iskustvu i razumu
Bertrand Russel u svojoj znamenitoj knjizi Istorija zapadne filozofije kaže: ”U istoriji ništa nije tako iznenađujuće ili tako teško objašnjivo kao nagli procvat grčke civilizacije. Najveći dio toga što čini civilizaciju već je postojalo hiljadama godina u Egiptu i Mesopotamiji, i bilo se proširilo na susjedne zemlje. Ali neki elementi su nedostajali dok ih Grci nijesu pridodali. Ono što su dostigli u umjetnosti i literaturi poznato je svakom, ali što su dostigli u čisto intelektualnoj oblasti još je izvanrednije. Izumili su matematiku i nauku i filozofiju; prvi su pisali istoriju nasuprot čistim analima; spekulisali su slobodno o prirodi svijeta i kraju života, a da nijesu bili vezani okovima nikakve naslijeđene ortodoksije.”
Grčko ”čudo”, moglo bi se, najkraće, opisati ovako: U grčkoj civilizaciji dogodio se razvoj od mitske slike svijeta, koja je karakterisala dotadašnje kulture, do novog shvatanja stvarnosti zasnovanog na iskustvu i razumu. Umjesto priča koje se prenose s koljena na kojeno, i u kojima se pojave u kosmosu i životu dovode u vezu sa aktivnostima bogova, prevladao je racionalizam - pretpostavka da samo ljudski razum može biti izvor znanja o svijetu.
U približno isto vrijeme kad se rađaju grčka filozfija, nauka i matematika, događaju se krupne stvari i u kulturama u drugim krajevima svijeta. U šestom vijeku p.n.e. pojavili su se sa svojim duhovnim sistemima Buda (560-477), Konfučije (551-479), po svoj prilici i Zaratustra, ali nijedan od njih nije kritički zasnovan i prožet racionalizmom kao prvi grčki filozofi. Stoga je uticaj grčke civilizacije na dalji razvoj civilizacije tako velik i trajan u odnosu na uticaj drugih civilizacija, da se istorija civilizacije i kulture dijeli na prethelensku i helensku eru.
Prva kultura na grčkom jeziku počela je da se razvija oko 2500. godine p.n.e. na ostrvu Krit kao kulturna sinteza grčkih došljaka i starosjedelaca. Kritska religija bila je sličnija vavilonskoj nego egipatskoj, zbog čega je vedrina postala trajnom karakteristikom kulture antičkih Grka.
Kontinentalna Grčka helenizovana je docnije, u tri velika imigraciona talasa. Najprije su se doselili Jonski, zatim Ahajski i na kraju, početkom 12. vijeka p.n.e. Dorski Grci, posljednji grčki osvajači. Od 1200. do 750. godine Grci su naselili čitav Peloponez, obale Male Azije, Sicilije, jug Italije, Rodos, Delfe, obale Crnog mora, neke djelove mediteranske obale Afrike, obale današnje Francuske, neke lokalitete na Jadranskom moru. U većini kolonija govorila su se sva tri dijalekta grčkog jezika, jonski, ahajski i dorski. Herodot je u svojoj Istoriji rekao da su se Grci rasporedili oko njihovog mora kao ”žabe oko ustave”. Grci su došli kao nepismen narod. Učeći brzo od drugih, usavršavaju sve što su naučili: mitove, pismo, legalni sistem, geografiju i medicinu, (proto)matematiku, arhitekturu, grnčariju i keramiku, proizvodnju tekstila, i postaju vodeći narod Mediterana. Sve grčke kolonije bile su organizovane kao samoupravni gradovi - državice - polisi , otuda je izvedena riječ politika - utemeljene na ideji pravde i zakona, sa razvijenim društvenim životom koji je karakterisala otvorena rasprava o pitanjima od opšteg interesa.
Racionalizacija mitova
Prvi proizvod grčke kulture, koji po značaju prevazilazi ono što je postojalo u susjednim kulturama, bila je njena literatura. Do kraja osmog vijeka Homer i Hesiod utemeljili su standarde i tradiciju. Homer je postao standardno obrazovanje za žitelje svih polisa, mladi ljudi su njegove stihove učili napamet. Tako su Ilijada i Odiseja odigrale ulogu integrišućeg faktora u formiranju zajedničkog duhovnog i kulturnog identiteta mnogobrojnih polisa koji su među sobom često ratovali.
Važna stvar koja će uticati na dalji tok helenske kulture i civilizacije je racionalizacija mitova koju su izvršili Homer i Hesiod. Bogovi su kod njih vrlo slični ljudima. Pindar (518-442) pjeva da su bogovi i ljudi iz iste rase. Ksenofan iz Kolofone (ca 545. p.n.e.) kaže: ”Homer i Hesiod su pripisali bogovima sve one stvari koje su stid i sram za smrtnike, krađe i preljube, i obmanu.” Ovakvim bogovima oni nijesu dodijelili ulogu da stvaraju svijet, već da ga osvajaju na brutalan način kao i ljudi.
Homerova i Hesiodova djela izazvala su sumnju u mogućnost da takvi bogovi upravljaju složenim prirodnim procesima i istorijom. Njihova racionalizacija mitova i ubjedljivi logički zasnovani govor njihovih heroja bili su inicjalna kapisla za kritičko preispitivanje cijelog ljudskog znanja i iskustva. Vladajuća politička kultura rasprave i debate pomogla je da to preispitivanje postane predmet široke pažnje. U šestom vijeku pojavili su se prvi filozofi i filozofija, matematika i nauka, a u petom i istorija, koja pokušava da pronađe uzroke događaja, umjesto hronika u stihovima u kojima su vrhunski razlozi osveta bogova.
Od tada, grčka kultura i civilizacija već 27 stoljeća oblikuju svijet - u nauci, politici, moralu, i u kulturi uopšte.
Sistematicacija znanja
U starom Egiptu i Mesopotamiji hiljadama godina skupljana su ljudska znanja. Nakon racionalizacije mitova, antički grčki mudraci sproveli su sistematizaciju znanja o prirodi i (proto)matematici, s novim - racionalističkim pristupom. Tražili su zakonomjernosti u odvijanju svijeta i života, nezavisno od razloga (koji mogu biti i božja volja) zbog kojih je stvoren svijet.
Rad na sistematizaciji pojmova i pitanje zašto, dovode do dva beskonačna regresa. Beskonačni regres pojmova: složeniji pojam se objašnjava pomoću prethodnog - prostijeg, ovaj pomoću prethodnog - prostijeg itd. Sistematizacija tvrđenja (zaključaka) o pojmovima dovodi do beskonačnog regresa tvrđenja: u dokazivanju, odnosno izvođenju nekog zaključka, koriste se neka već dokazana tvrđenja - zaključci, u izvođenju ovih neki prethodno izvedeni zaključci, itd. Zbog ovih beskonačnih regresa, skeptici su smatrali da se ljudsko znanje ne može zasnovati. Drugo učenje je bilo da oba regresa treba prekinuti; da postoje pojmovi pomoću kojih se objašnjavaju svi ostali pojmovi i postoje tvrđenja iz kojih se izvode sva ostala tvrđenja, kako o osnovnim tako i o izvedenim pojmovima. Ovu argumentaciju o sistematizaciji znanja programski će razraditi Aristotel u drugoj polovini četvrtog stoljeća prije nove ere. Kod prvih filozofa u šestom stoljeću p.n.e. to je implicitno prisutno u obliku pokušaja da se nađe jedna stvar (pojam) pomoću koje se sve drugo objašnjava, pratvar pomoću koje bi se objasnili prirodni procesi i sve promjene u prirodi; nešto iz čega sve proishodi i čemu se sve vraća. (Svođenje svega postojećeg na samo jednu stvar je logički najčistije jer se eliminiše rasprava o eventualnoj međusobnoj zavisnosti osnovnih pojmova.)
Tales, prvi grčki mudrac
Prva filozofsko-matematička škola imala je centar u Meletu u Joniji (u Anadoliji u Maloj Aziji). Melet je u VII i VI vijeku p.n.e. bio raskrsnica trgovačkih puteva i kulturne razmjene između Mesopotamije na istoku, Grčke na zapadu i Egipta na jugu. Školu je osnovao Tales iz Mileta (640?- 546).
Tales je od velike važnosti u istoriji filozofije jer je prvi grčki mudrac koji poredak u prirodi pokušava da objasni nekim svojstvima koja ima materijalni svijet, a ne božjom voljom. Manje je bitno koliko je uspješan njegov pokušaj da pratvar iz koje sve nastaje nađe u vodi, od činjenice da je tu pratvar tražio. Zbog toga se Tales smatra ocem zapadne filozofije. Tu mu poziciju priznaju i antički izvori, smatrajući ga prvim od sedam mudraca antičke Grčke. O životu Talesa znamo malo. Rođen je u feničanskoj porodici. Milet je u to vrijeme bio jedan od prvih slobodnih gradova - država u grčkom svijetu. Poznato je da je Tales putovao po tadašnjem svijetu i da je u Egiptu, po svoj prilici, izučio egipatsku (proto)matematiku. Mogao se upoznati i sa Vavilonskom (proto)matematikom jer su Milećani trgovali sa Vav- iloncima. Platon ga opisuje kao sanjara, što je u saglasnosti sa njegovim shvatanjem da filozofi ne treba da se ”prljaju” praktičnim stvarima.
Laertije Diogen (treći vijek n.e.) u knjizi Životi poznatih filozofa kaže: ”Pričaju da se oženio i da je imao sina Kibista; neki kažu da je ostao neženja i da je usvojio sina svoje sestre. I kad su ga upitali zašto nema svoje djece, odgovorio je: ’Zbog toga što volim djecu’. Priča se da je majci koja ga je nagovarala da se oženi odgovarao da mu još nije vrijeme, dok jednog dana nije počeo da odgovara da mu više nije vrijeme. Živio je, ... kako kaže Minija, s Trazibulom, tiraninom u Miletu.”
Jedno veče dok je uzimao vodu iz bunara spotakao se i u njega upao jer je gledao u zvijezde. Zgodna robinja mu je pomogla da izađe zadirkujući ga: ”Kako očekuješ da shvatiš šta se dešava na nebesima kad ne vidiš oko sebe”, ali je on produžio da gleda u zvijezde. Kad su ga pitali kako da se vodi pravedan život, odgovorio je: ”Uzdržavati se od činjenja onoga za šta bi osudili druge”. Dugujemo mu i izreku: ”Spoznaj (samog) sebe”. Da bi negirao sliku o sebi kao o čovjeku nesposobnom za praktični život, navodi Aristotel, Tales je jednom, nakon nekoliko uzastopnih nerodnih godina, na osnovu astronomskih i meteoroloških znanja predvidio veliki prinos maslina i pokupovao sve prese u okolini; potom ih je izdavao u zakup i napravio bogatstvo. Neki izvori kažu da je to učinio da se osveti sugrađanima koji su ga zadirkivali zbog toga što je bio zanesenjak.
Po povratku s putovanja po svijetu, kaže Herodot, da je predvidio pomračenje Sunca 28. maja 585. p.n.e. Na taj dan su vojnici iz Medeje i Lidija vodili borbu dok iznenada nije zavladao mrak. To je bio razlog da prekinu borbu i uspostave primirje. Ovaj događaj je učinio opšte poznatim ovo Talesovo predviđanje. Neki istoričari smatraju da je to predviđanje zasnovao na ciklusu saros koji su ustanovili Vavilonci, od 18 godina, 11 dana i 8 sati koji protekne dok se Zemlja, Mjesec i Sunce ne nađu ponovo u istom međusobnom položaju. Današnji astronomi smatraju da je pouzadano predviđanje lokalnog pomračenja Sunca kakvo je bilo ovo u Miletu, prevazilazilo mogućnosti astronomije njegovog vremena. U svakom slučaju, uspjeh u ovom predviđanju, iako je bio slučajan, donio mu je neprikosnoveni autoritet.
Odredio je tačno i ekvinoks (ravnodnevicu), što je stoljećima izmicalo drugim astronomima. Pomoću ravnodnevica definisao je godišnja doba i podijelio godinu na 365 dana. Pokušao je da izračuna odnos dijametara Sunca i Mjeseca prema dužini njihovih putanja.
Napisao je knjigu u kojoj je razradio orjentisanje pri plovidbi pomoću sazvježđa Mali medvjed. Talesu se takođe pripisuje otkriće privlačenja magneta i elektrostatičkih naboja. Zahvaljujući astronomskim i matematičkim rezultatima, i naučnim teorijama koje je napravio, postao je vodeća figura u Miletu, kao mudrac (filozof), državnik, inženjer, astronom, i matematičar. Ubijedio je više jonskih državica da formiraju federaciju. Laertije kaže: ”Tales je davao najbolje savjete o političkim stvarima. Kad je, na primjer, Krez poslao Milećanima poslanike nudeći savez, on je to spriječio, i to je spaslo grad kad je Kir pobijedio Kreza.”
Osnivač filozofije
Aristotel je u Metafizici, stoljeće i po poslije Talesa, definisao mudrost kao znanje principa i uzroka, i kaže da tradicija racionalnog objašnjavanje prirodnih fenomena u antičkoj Grčkoj počinje sa Talesom; formiranje naučnih hipoteza, takođe počinje s njim. Zbog toga je Aristotel smatrao Talesa osnivačem prirodne filozofije.
Tales nikada nije zakonitosti o kosmosu pripisao nekom bogu. Talesova hipoteza da je voda prvi princip materijalnog svijeta nije bila preuzeta od izvora sa Bliskog istoka, niti iz grčke mitologije. Tales je objašnjavao kako sve stvari nastaju iz vode i vraćaju se u formu vode. Po Aristotelu, ova Talesova teorija je različita od svega što je o pratvari bilo ranije rečeno. Stoga Talesovi pogledi nijesu stari i primitivni, već novi i uzbudljivi. Za stanovište o vodi kao izvoru svega Aristotel je našao razlog u Talesovim opservacijama da je tkivo svih živih bića vlažno, i da se svako sjeme nalazi u tvari koja je vlažna. Tales je smatrao da Zemlja pliva u vodi i pomoću te hipoteze je objašnjavao zemljotres. Na ideju da je Zemlja tanki cilindrični disk koji pliva u vodi mogao je doći i zato što je vidio ploveća ostrva na sjeveru Egipta i na obali Lidije. Smatrao je da je bog u svim stvarima.
Kod Aristofana u komediji Oblaci iz 423. p.n.e. Tales se pominje na način koji otkriva da je znanje o njemu u petom vijeku bilo postalo elementom opšte kulture.
Filozofi prirode, prvi matematičari
Prvi filozofi u Grčkoj su tzv. filozofi prirode. Tako se nazivaju jer su pokušavali da shvate prirodne procese proučavajući samu prirodu, ne posežući za naslijeđenim mitovima. Na taj način rađanje filozofije je istovremeno i rađanje grčke nauke, i čin oslobađanja od religijske slike svijeta. Prirodni filozofi - grčki naučnici nijesu naučnici i u savremenom smislu tog termina. Spekulacija o uzrocima bez eksperimentalne provjere držala je njihovu nauku u organskom jedinstvu sa metafizikom.
Prvi filozofi (prirode) pojavili su se u Joniji, na obali Male Azije, koja je u to vrijeme imala multirasnu populaciju, i bila povezana karavanskim rutama sa Mesopotamijom, a brodskim sa Egiptom. Tako su Jonci bili prvi Grci koji su osvojili znanja starih Egipćana i Vavilonaca.
Filozofija se dalje razvijala u filozofskim školama koje su koegzistirale u isto vrijeme ili nasljeđivale jedna drugu. Školu je činila neformalna grupa filozofa koja se okupljala u nekom mjestu i vodila svoje aktivnosti pod rukovodstvom jednog ili više važnih učitelja. Ovaj fenomen je prisutan i u današnje vrijeme. Kad jedan krupni naučnik živi u nekom mjestu, onda veliki broj naučnika iz cijelog svijeta dolazi da od njega uči i stvara pod njegovim rukovodstvom. U klasičnoj Grčkoj nema čistih matematičara i čisto matematičkih škola. Filozofi prirode bili su i prvi matematičari, pa su se filozofija, matematika i astronomija izučavale u svakoj školi. Astronomija je bila više grana (primijenjene) matematike nego prirodne filozofije (nauke), budući da je imala za cilj da matematički opiše pojave kako ih registruje ljudsko oko, ne tražeći objašnjenje za sliku koju čovjek vidi.
Galerija
( Miodrag Perović )