Diskurzivna utvara u epskoj diktaturi

Dimitrije iz Malinska (? - posl. 1559)

Istoriozofski, dakle istorijski i filozofski skupa, prodiremo najefikasnije u zarazni intelektualni dualizam 16. stoljeća.

Ovo zavodničko interesovanje za dualizam pruža jednaku šansu kako piscima u mletačkom egzilu, okupljenim oko B. V. Podgoričanina, tako onima koji su ostali u otadžbini grijući srce na njegovoj vatrici. Uz apsolutni minimum hljeba, cinobera i slobode vjerski pisci rade na crkvenoslovenskom jeziku, ali egzistencijalna atmosfera ne može se mjeriti ni sa jednom drugom evropskom. Minorni autori stvaraju na margini tanjoj od paučine. Njihova pismenost jednom nogom je u grobu.

Manastirske pisce na Balkanu okružuje atmosfera Apokalipse.

Pahomije sa Dioklitskog jezera, Mojsije iz Budimlja, Jerolim Zagurović, Vicko Vuković, Sava Stefana Paštrovića stvaraju u urbanim uslovima. Oni naglašavaju dualizam u odnosu na braću u domovini. (La cultura renacentista, consolidada entre el fin del Quattrocento y los inicios del Cinquecento, se perfila como una cultura nítidamente vinculada con las oligarquías urbanas, kaže Sergio Bertelli - vidi: Rebeldes, libertinos y ortodoxos en el barroco, Barcelona, 1979, 338).

Domaći pisci nastavljaju rad u monopolu epike, koja se pak može nazvati kulturnom diktaturom, što Bertelli otvoreno kaže (La ortodoxia alcanza incluso a convertirse en una dictadura cultural en momentos de crisis aguda, detaljnije Ibid, 338).

Otvaranje diskursa

Minorni pišćić Dimitrije iz Malinska, “grešni i maleni među ljudima Dmitar”, dualistički je paradoks a njegovo opskurno pero gorucka na dualizmu ovog stoljeća kao svijeća.

Epska diktatura odredila je prirodu Dimitrijevog mišljenja kao što oblak odredi položaj čestice prašine, kao što hrpa zemlje odredi poziciju mrava u mravinjaku. Balkan se valja bez urbane kulture a to vodi u monolitni (jednostrani) diskurs. Epski diskurs sankcioniše kombinovanje sa drugim govorima. Dimitrije traje kao diskurzivna utvara.

Savremena misao (Mihail Bahtin) polazi, međutim, ne od zatvaranja nego od otvaranja diskursa (Discourse is for Bakhtin always a mix of different discourses, up. opširnije: Meike Bal: Narratology, University of Toronto Press, 2007, 65.) Postmoderni će trebati mnogo godina da semiotički razori zatvorene sisteme. I još nije gotova s tim.

Mletački egzilanati, htjeli-ne htjeli, otvaraju intelektualni dualizam u odnosu na domicilne autore kao što su Danil iz Šudikove (?-posl.1592), Dimitrije Dijak (?-oko 1560), Ćetko Prezbiter (?-posl. 1560), Jovan Dijak (?-posl. 1552), Visarion Inok (?- posl. 1580), Gavrilo Trojičanin (?-posl. 1651), Teofil Egzarh (?-posl 1692), Vasilije Pivac (?- posl. 1711). Najzad, otvoren je jaz između domicilnih (manuskriptskih) autora i epske diktature u čijem okruženju oni stvaraju pismeno, akribično i književno.

Kakvi su Dimitrijevi uslovi u zabačenom manastiru ispod Malinska godine 1559. kada on piše Prolog Jevanđelju? Kakva je priroda njegovog mišljenja u intelektualnom dualizmu? Egzistencijalno su minimalni ti uslovi. Kulturno su minimalni (minorni pisac piše za minornu publiku). Žanrovski su minimalni, što je udarac piscu koji ostaje na cjedilu zajedno sa svojim žanrom, gubi bitku i, skupa sa hagiografijom, hronografijom i crkvenom poezijom - mada se dugo smatralo da vizantijska literatura oskudijeva u pjesničkim formama - utapa se u oralnu pustoš bez standarda. Manuskriptski autorčić iz Malinska kaže:

“Pogriješih kao čovjek oskudnouman, vi pak ispravljajte umom savršeniji!”

Do njega u brđanskom zaleđu, kao do braće po peru u drugim skriptorijima, dopire štampa B. V. Podgoričanina iz Venecije te je on svjestan svoje dualističke situacije, tokom nečega što bih, ne bez aluzije na vlastitu umjetničku sudbinu, nazvao preskromnom književnom karijerom. Pisati i umirati - to je život.

Distribucija knjiga i diseminacija ideja, ipak, teče bez prestanka: “Dmitar Andojević iz Nikolj-Pazara, g. 1543, kaže Kovijanić, obavezao se pred kotorskim sudom da će Lazaru Bojanoviću iz Kotora, kojega zastupa Ivan pok. Nikole Buće, isplatiti 61 dukat i 20 bijelih aspra (1 dukat = 50 aspra) za 33 knjige štampane slavenskim slovima (stampatis in litteris sclavis), a jamči Ivan Radmanov Božiković iz Perasta.”

Konsolidacija dualizma

Konsolidacija dualizma nikad nije započeta u pravom smislu riječi, ali su dva pokušaja vrijedna truda i treba skrenuti pažnju na njih nekom budućem istoričaru književnosti. Prvi je slovenska solidarnost u doba baroka, a drugi su napori autora u 20. stoljeću (Stojanović, Novaković, Mošin, Vuksan, don Srećko Vulović, Pantić, Milošević, Sindik) da se manuskriptskim autorima ne oduzima zaslužen kulturni značaj.

Dimitrije iz Malinska, Božidar (Podgoričanin), Ćetko (Prezbiter), Vuk (iz Vranštice), Mihail (iz Šudikove), Luka Inok, Venijamin (Crnorizac), Pahomije (Dovoljac) i ostali iz tog horor-pokoljenja, ugroženi bizantsko-renesansni primjerci, ne mogu biti posmatrani izvan evakuacije bizantsko-grčke autorske tehnike i grčko-slovenskih autora sa Istoka na Zapad. Tako je rođena renesansa.

Oni su to i ne mogu biti nešto drugo. Pogrešno bi bilo tumačiti ih kroz naknadni doživljaj procesa koji slijede, koliko autentičan toliko folkloran, prema tome proizvoljan, koliko retorički toliko profan, koliko snažan toliko oralan - jer oni to nisu. Njima se ne mogu atribuirati epski parametri - epska svijest nije njihov okvir, već nešto što je kolonizovalo pismenost, potčinilo svojoj usmenoj i folklornoj jednostranosti.

Oni su bili pismenjaci i kao takvi više pripadali razvoju pismenosti na Zapadu (skromno Dimitrijevo pero već pripada Zapadu g. 1559: kasnije će ga epika zbrisati s lica Zapada), nego epskoj jednostranosti.

Uostalom, romantični mit (Volkstimmung) danas već nije održiv kao što je bio na vrhuncu interpretacije naše epike, šezdesetih i sedamdesetih 20. vijeka, niti stara i uopštena podjela na dvije vrste epike, narodnu (primarna) i kultivisanu (sekundarna) pije vodu - nakon postmoderne i pojačanog interesovanja za žanrove.

(Similarly, the generally accepted distinction between two shorts of epic - primary, oral, authentic, popular, and primitive, on the one hand; secondary, literary, artificial, learned, and mature, on the other - will be of little help in a discussing the French tradition. First of all, along with such scholars as Etiemble and Siciliano, I believe epic to be an aristocratic genre, that it was never primitive or popular in conception, and that the notion of Volkstimmung is a romantic myth no longer tenable. Citirano prema: Etiemble, L’épopée de l’épopée; Siciliano, Les Chansons de geste et l’épopée. Istovjetna gledišta iznosi Albert Cook u radu The Classic Line. Up. detanjnije: A Muse for Heroes/ Nine Centuries of the Epic in France, edited by William Calin, University of Toronto Press, 1983, 8.)

Dimitrije, pisarčić i piščić, čak pisac (prema postmodernoj evaluaciji!), ima svoje mjesto u evakuaciji intelektualne tehnike sa Istoka na Zapad, u katalizaciji ideja i, najzad, svoj odjek u povratnom talasu zapadnjačke kulture što je zapljusnuo pojedine krajeve (Boka, Dalmacija, Vojvodina).

On spada u književni korpus koji je originalniji nego što se mislilo i za čiju je originalnost odgovorna postmoderna misao.

( Gojko Čelebić )