Razumijevanje Marša na Rim (2)

CRNOGORSKO PITANJE U ITALIJANSKOJ POLITIČKOJ JAVNOSTI 20-IH GODINA PROŠLOG VIJEKA

Italija je najduže od savezničkih zemlja držala otvorenim takozvano crnogorsko pitanje i to iz više razloga. Primarno na bazi svojih interesa boreći se za realizaciju svojih teritorijalnih zahtjeva dogovaranih još tokom Londonskog tajnog sporazuma 1915. Pobjedom na Mirovnoj konferenciji u Parizu tzv. Vilsonove linije, Italija je ostala bez planiranih teritorija koje će pripasti novoformiranoj jugoslovenskoj državi. Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca italijanska politička elita je doživjela sa podozrenjem, pa se u javnosti otvorilo pitanje što je za Italiju gore - stari susjed Austro-Ugarska, koja je zauzimala i odeđene teritorije sa većinskim italijanskim stanovništvom, ili noformirana jugoslovenska država.

Tretiranje crnogorskog pitanja kao neriješenog bilo je dijelom manifestacija antijugoslovenske politike, a dijelom određena šansa za krajne pregovore oko rješavanja jadranskog pitanja.

S druge strane, bilo je vidljivih raspoloženja, pa i intervencija, u italijanskom parlamentu gdje se sa dosta argumenata ukazivalo na nepravdu da Crna Gora kao međunarodno priznata nezavisna država, saveznik u ratu, nestane, čak i sa imenom tokom stvaranja države južnih Slovena. U mnogim gradovima su postojali komiteti i udruženja za nezavisnost Crne Gore. Italijanski ministar rata Kavilja u vladi Orlanda je sa predstavnikom crnogorske vlade potpisao 30. aprila 1919. godine sporazum o stacioniranju i izdražavanju crnogorske vojske u izbjeglištvu, sa centrom u Gajeti. Prema više izvora, italijanske službe su dijelom bile upletene u ustaničku akciju u Crnoj Gori poznatoj kao Božićna pobuna, u januaru 1919. godine. Ipak, ulogu eksponiranih ličnosti u tom ustanku, poput novinara Đovanija Baldaćija koji se decembra 1918. godine iskrcao u Kotor sa zadacima za italijanske službe treba razlikovati od ipak zvanično opreznih pozicija vlade i premijera Orlanda, koji nije htio da rizikuje neprilike na dolazećoj mirovnoj konferenciji u Versaju.

U italijanskom parlamentu je bilo čestih inicijativa i diskusija povodom crnogorskog pitanja nakon završetka Prvog svjetskog rata. Jedan od najagilnijih delegata u tom smislu bio je upravo Benito Musolini koji je 21. juna 1921. godine u parlamentu održao govor o nepravdama prema Crnoj Gori navodeći sva prethodna saveznička obećanja kralju Nikoli i crnogorskoj vladi, uključujući i ona tokom tajnog Londonskog sporazuma 1915. godine.

Italijanski ministar inostranih poslova, grof Karlo Sforca, ovim se riječima obratio u Senatu 16. marta na svečanoj komemorativnoj sjednici povodom smrti kralja Nikole.

“Poštovani senatori, prvog marta je u Antibu preminuo crnogorski kralj Nikola Petrović… Ugasio se plemeniti lik čovjeka koji po bogatstvu svog temperamenta podsjeća na naše renesansne velikane iz XV vijeka. Konspirator, pjesnik, dramski pisac, ratnik, realista i idealista u isti mah. Tek ćemo s vremenom shvatiti da je bio jedan od najgenijalnijih velikana svog roda koji je godinama bio uzor kada je riječ o nacionanim osjećanjima. Kada su Austrijanci na sjeveru i Turci na jugu porobili njegove sunarodnike, on je u neporobljenom djeliću zemlje uspio da očuva baklju vjere, nezavisnosti…. Naša vlada, a uvjeren sam i ovaj visoki skupštinski dom, još jednom izražava najdublje saučešće kraljici Mileni koja u svom neutješnom bolu ne može da se odvoji od sjeni svog supruga u San Remu… Izražavamo najdublje žaljenje Nj. V. Kraljici i Kralju Italije”.

PREDSTAVNICI CRNOGORSKIH VOJNIH ODREDA NA MARŠU ZA RIM

Vraćamo se povodu za ovaj osvrt, dakle fotografijama koje svjedoče o učešću predstavnika crnogorske vojske na Maršu za Rim. Očigledno se radi o paradnoj fazi Marša u strogoj organizaciji italijanskih fašista. Ostaje nepoznato na kojem političkom ili vojnom nivou je donešena odluka da se učestvuje u Maršu za Rim.

Ma koliko svaka veza sa fašizmom, i iz sadašnje perspektive i ocjena o fašizmu nakon ukupnog istorijskog bilansa, te na kraju mračne ideologije i sistema, izgledala, najblaže rečeno, nezgodna treba imati razumijevanja za reakcije crnogorskih emigranata u jednom dramatičnom i tragičnom vremenu.

Uostalom , crnogorska vlada zajedno sa vojnim vrhom u izbjeglištvu je prije Musolinijevog premijerskog mandata zvanično komunicirala od 1919. do oktobra 1922. godine sa osam vlada i sa pet premijera - Orlando, Niti (dva puta premijer), Đoliti, Bonomi, Fakta (dva puta premijer). Nije bilo nelogično da započnu kontakte i sa novim premijerom Musolinijem kome su stizali komplimenti, u tom periodu, iz zemlje i inostranstva.

Ako su mnogi intelektualci, a izdvojiću dvojicu Nobelovaca - Pirandelo za književnost i Markoni za fiziku, prišli fašističkom pokretu, onda vjerovatno treba razumjeti i grupu crnogorskih vojnika i oficira koji su došli po pozivu, istina, na specifičnu manifestaciju novodolazećih fašista i njihovog vođe Musolinija. Sasvim izvjesno, crnogorski predstavnici nisu bili u nikakvoj vezi sa projektom ideologizacije svijesti i svim onim u što će se taj pokret pretvoriti.

To su, inače, posljednje, iscrpljujuće godine crnogorskih emigranata u Italiji, preciznije posljednje godine kolektivno organizovanog života i nade da će se ako ne pobjednički makar dostojanstveno vratiti u Crnu Goru. Slijede pojedinačni izbori - ostajanje u nekoj evropskoj zemlji, dalek put za Ameriku, možda Argentinu ili nekako već povratak u Crnu Goru. Povratak u umornu i napaćenu zemlju nakon teških posljedica tri rata u jednoj deceniji.

Sva ta istorija, i ljudi u njoj danas posle vremenske distance još više zaslužuju respekt. Kao vjerovatno i neke druge priče u kojima su bili drugačiji izbori, opet u cikličnim kontekstima odlučujućih “podjela karata” velikih sila. Demokratsko prevladavanje istorije uz poštovanje činjenica, sa svim poukama, jeste i osnova normalnog zajedničkog nastavka i sposobnosti dostizanja zajedničke pameti i makar minimuma potrebne sloge pred novim iskušenjima.

Kraj

( Miodrag Lekić )