Crnogorski marš na Rim

Ove godine se navršava devedeset pet godina od famoznog Marša na Rim, fašističkih demonstracija sa kraja oktobra 1922. godine, koje su imale za cilj realizaciju političkog prevrata i vojnog udara u tadašnjoj Kraljevini Italiji.

Demonstracije je organizovala Nacionalna fašistička partija i njeno paravojno krilo Crnokošuljaši (squardisti). Iako je NFP u tadašnjem italijanskom parlamentu imala jedva sedam odsto zastupničkih mjesta i uspjela da izvede tek oko trideset hiljada ljudi na rimske ulice, ne samo da Benito Musolini nije morao insistirati na klasičnom coup d'état, već mu je italijanski kralj Vitorio Emanuele III, uplašen od opšteg ekonomskog nezadovoljstva i činjenice da su sqardisti zauzeli sve strateške pozicije u zemlji, dodijelio premijerski mandat.

Nakon što je Musolini i formalno preuzeo funkciju predsjednika vlade, hiljade fašista iz svih krajeva Italije će učestvovati u (tada već) ceremonijalnom nastavku Marša na Rim (31. oktobar 1922), pobjedničkoj paradi koja je slavila trijumfalni dolazak dučea na vlast. Ipak, u fotografskom arhivu nekadašnjeg italijanskog instituta Luce, koji se bavio produkcijom i distribucijom igranih i dokumentarnih filmova za bioskope u fašističkoj Italiji, pohranjena je serija fotografija koja bilježi činjenice, do danas nepoznate crnogorskoj javnosti.

Naime, na ovim fotografijama je prikazano učešće, u okviru paradnog marša, delegacije Kraljevine Crne Gore, čiji se članovi u izvornom opisu fotografije označavaju kao '"crnogorski fašisti". Na fotografiji je vidljiva grupa ljudi, na Piazza Venezia u Rimu, koja salutira i nosi državnu zastavu Kraljevine Crne Gore - trobojnicu sa državnim grbom i parolu Fascio di combattimento montenegrino (Jedinica crnogorskih fašista, prim. aut.). Ipak, u filmskom arhivu spomenutog instituta postoji i dokumentarni zapis A Noi (Za nas), gdje je takođe prikazana ista grupa Crnogoraca, samo sa drugačijom oznakom: ''predstavnici vojske Crne Gore''. U opisu sadržaja ovog dokumentarnog izvora, kao posljednji dan snimanja se navodi 30. decembar, odnosno parada crnokošuljaša na rimskom Piazza del Popolo, što implicira mogućnost da je crnogorska delegacija boravila u Rimu i učestvovala u maršu - barem dva dana.

Međutim, ove fotografije i snimci su posljedica jednog izrazito zanimljivog istorijskog konteksta. Neposredno prije ovog događaja, nastupiće oštra podjela u okviru izbjegličke vlade Kraljevine Crne Gore, nakon smrti predsjednika Ministarskog savjeta - divizijara Milutina Vučinića. Najugledniji crnogorski političar u emigraciji i nekadašnji vođa Božićnog ustanka, Jovan Plamenac, osporiće kraljici Mileni ulogu namjesnice i imenovati sebe za premijera u septembru 1922. godine. Kraljica Milena će na ovaj postupak Plamenca odgovoriti imenovanjem dr Anta Gvozdenovića za predsjednika crnogorske vlade. Od tog trenutka će nastati de facto dvije crnogorske vlade u egzilu, što će artikulisati oštru podjelu među crnogorskom emigracijom. Iz ovog izvjesno proizilazi da su u paradnom Maršu na Rim, učestvovali predstavnici Plamenčeve vlade.

Akademik Šerbo Rastoder, u svojoj knjizi ''Crna Gora u egzilu'', bilježi poruke iz tadašnje štampe u kojima se iznose tvrdnje da je Plamenac izvršio puč i sebe proglasio ''regentom Crne Gore'', na podsticaj Benita Musolinija. Međutim, još značajnije, Rastoder ističe Izjavu pristalica Jovana Plamenca, na činjenu 23. septembra 1922. godine u Rimu, u kojoj se veli: '"Dolje potpisani crnogorski rodoljubi (...) čije su kuće spaljene a imovina opljačkana, čije se porodice nalaze u jugoslovenskim zatvorima, čiji drugovi još uvijek padaju u borbi za crnogorsku nezavisnost i čast, izjavljuju da navedene osobe: Anto Gvozdenović, Pero Šoć, Vladimir Popović, Pavle Popović, Savo Petrović i major Milan Kraljević, nemaju pravo da govore u ime crnogorskog naroda jer njihovo sadašnje držanje ne odgovara istinskim crnogorskim interesima. Mole se italijanski prijatelji i rodoljubi da uvaže ovu izjavu.''

Navedeni dokument su potpisale sljedeće pristalice Jovana Plamenca: Dušan Vuković (Bjelice), Mašan Borozan (Rijeka Crnojevića), Marko Vučeraković (Crmnica), Simo Čukić (Berane), Tomiša Lekić (Vasojevići), Savo Čelebić (Lješanska nahija), Andrija Dragutinović (Ćeklići), Pero Vuković (Piperi), Petar Kovačević (Nikšić) i Jovica Andrijević (Bjelopavlići). Neki od navedenih potpisnika ove Izjave se upravo mogu prepoznati na fotografijama i snimcima, kao učesnici ceremonijalnog Marša na Rim , što dodatno govori u prilog tezi da se radi o predstavnicima Plamenčeve vlade.

Važno je reći da je Plamenac još ranije kritikovao italijansku spoljnu politiku, na čelu sa grofom Karlom Sforcom, naročito zbog rada na rasturanju crnogorske vojske u Italiji i potpisivanja Rapalskog ugovora, koje je ocijenio kao anticrnogorsko djelovanje: ''Uostalom, ovu i ovakvu politiku tadašnje Italije osudio sam ne samo ja u ime moje nacije, nego i nova fašistička Italija, na čelu sa g. Musolinijem''.

U ovom kontekstu, važno je reći da je Benito Musolini bio član Komiteta za nezavisnost Crne Gore, u Milanu. Dakle, Plamenac se izvjesno nadao da će politički profitirati od učešća u maršu, međutim to se nije desilo.

Na to se najbolje nadovezuje sljedeća teza akademika Rastodera: ''Dolazak fašista na vlast, krajem oktobra 1922. godine, sa stanovišta položaja crnogorske emigracije, trebalo je biti povoljna okolnost. Međutim, prvih dana fašističke vladavine postalo je jasno da vlada Italije neće dozvoliti boravak na njenoj teritoriji onim Crnogorcima koji su sposobni za rad, odnosno da takvima neće davati više nikakvu nadoknadu za demobilizaciju. Osobe koje bi ostale na ovaj na čin u Italiji, neće ubuduće imati nikakve pomoći od Italije, ni direktno ni indirektno.'' Na koncu će i sam Plamenac biti primoran da napusti Italiju 1923. godine.

No, ne treba misliti da je samo Plamenčeva vlada sarađivala sa fašističkim djelatnicima u Italiji. Proto-fašistički političar Gabrijele D'Anuncio, organizator Marša na Rijeku (1919.) objaviće 19. maja 1922. godine pisani protest ''Žrtvovanje Crne Gore'' u Il secolo XIX, gdje se založio za rješavanje crnogorskog pitanja.

U tom smislu, posljednji broj ''Glasa Crnogorca'' (18. 06. 1922, br. 96, str. 4) donosi opširan tekst ''D'Anuncio za Crnu Goru'', u kojem se entuzijastično ističe njegova podrška crnogorskoj stvari: ''Komandant Gabrijele D'Anuncio u jednoj svojoj odi, koju nije moguće da su herojski srbijanski vojnici zaboravili, veličao je slavu srbijanskog naroda, nesavladivu u njenom heroizmu u odbrani svoje slobode; u jednom momentu kada se bjehu najveće nedaće sručile na srbijansku vojsku, njegova pojezija slavljaše pred svijetom uzvišenu ljepotu njenih žrtava. (...) Za tu žrtvu i za taj isti heroizam, Komandant misli, da taj isti srbijanski narod ne može, a da ne prizna pravdu svetog prava i zahtjeva Crne Gore.''

Zanimljivo je spomenuti da je sam D'Anuncio sarađivao sa Vladimirom Popovićem (kasnije članom Gvozdenovićeve vlade) na scenariju za prvi crnogorski dugometražni igrani film Voskresenja ne biva bez smrti, koji je premijerno prikazan (u propagandne svrhe) u vrijeme održavanja Konferencije u Đenovi, u aprilu 1922. godine. Blizak saradnik D'Anuncija bio je i Antonio Baldači, predsjednik Centralnog komiteta za nezavisnost Crne Gore, sa sjedištem u Bolonji, dok se fašistički političar Filipo Gramatini, još u aprilu 1921. godine, zalagao za formiranje neke vrste izbjegličkog komiteta ili parlamenta, u kom bi bile zastupljene sve frakcije u crnogorskoj emigraciji.

Iznijeti podaci dakako ne znače da se crnogorska vlada u izbjeglištvu nužno identifikovala sa fašističkom ideologijom. Ona se prije svega pokušavala okoristiti o nadolazeće političke trendove u Italiji, sa ciljem da obezbijedi opstanak crnogorske vojske u egzilu i reaktuelizuje crnogorsko pitanje. Ipak, ne može se osporiti uticaj ovakve političke matrice na neke kasnije istorijske događaje, poput Petrovdanskog sabora (1941).

Galerija

( Nikola Zečević )