Flotu predali Jugoslovenima prije dolaska srpske vojske

Neposredno uz jugozapadni obod otvorenog košarkaškog terena u velikom tivatskom Gradskom parku nalazi se devastirani spomenik. Simbolika onoga što predstavlja nekoliko metara visoki kameni stub na postamentu do kojeg se dolazi kamenim stepenicama, danas je nepoznata mnogim Tivćanima.

Na njemu nema nikakvog teksta, ali postoji isklesan datum događaja u čiju je slavu spomenik svojevremeno podignut – 31.oktobar 1918, dan kada je zvanično kompletna flota Carske i Kraljevske ratne mornarice Austro-Ugarske (K.u.K. Kriegsmarine) predata Narodnom vijeću Slovenaca, Hrvata i Srba sa sjedištem u Zagrebu – najvišem političkom predstavništvu jugoslovenskih naroda u nekadašnjoj Habsburškoj monarhiji.

Oktobra 1918. Prvi svjetski rat je bio završnoj fazi. Austro-Ugarska je bila pred porazom, a ta velika višenacionalna država što je obuhvatala veći dio centralne i istočne Evrope, prosto se raspadala na nove države. Tako je u Zagrebu zaživjelo Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba koje je težilo da u novu jugoslovensku državu okupi krajeve Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Vojvodine, Dalmacije i Boke Kotorske, što su do tada bili sastavni dio bečke carevine, te da se u dogledno vrijeme oni u toj jugoslovenskoj državi ujedine sa Kraljevinom Srbijom – jednom od država-pobjednica Prvog svjetskog rata.

Austrougarski car Karlo donio je 30. oktobra odluku da se kompletna K.u.K. Kriegsmarine zvanično preda u ruke i pod vlast Narodnog vijeća države Slovenaca, Hrvata i Srba u nastajanju. Potpisivanje zapisnika o primopredaji austro-ugarske flote u Puli, Šibeniku i Boki Kotorskoj obavljeno je 31. oktobra u 11 časova, na bojnom brodu „Viribus Unitis“, u Puli. Glavni potpisnici bili su komadant Ratne mornarice, kontraadmiral Mikloš Horti i članovi Komisije Narodnog vijeća SHS iz zagreba dr Ante Tresić-Pavičić, dr Ivan Matija Čok i Vilim Bukšeg.

Pored ostaloga, u dokumentu je na kraju stajala i klauzula: „Carska i Kraljevska flota zajedno sa materijalom i zalihama, predaje se ovim zapisnikom Narodnom vijeću Slovenaca, Hrvata i Srba uz izričito pridržavanje prava vlasništva neslovenskih država do sada postojeće Austrougarske monarhije“.

Na osnovu tog dokumenta, austro-ugarske ratne brodove stacionirane u Puli i Šibeniku već 31.oktobra 1918. preuzeli su jugoslovenski oficiri i posade u kojima su bili i mornari i podificiri iz Češke, Slovačke i Poljske.

Na brodovima su tog dana, poslije 17 sati, svečano spuštene austro-ugarske i podignute jugoslovenske.

Primopredaja u Boki išla je unekoliko komplikovanije – opunomoćenik komande i načelnik Štaba flote u drugoj po veličini i važnosti austrougarskoj vojno-pomorskog bazi, bio je proslavljeni hidroavijatičar, poručnik bojnog broda Dimitrije Konjović. On je 31.oktobra u 16 sati na krstarici „Kaiser Franz Joseph I“ održao sastanak sa oficirima iz redova Slovenaca, Hrvata i Srba, a na kome je odlučeno da se za komandanta tog pomorskog saveza, u ime Narodnog vijećća SHS iz Zagreba, imenuje kapetan fregate Jozef Leva, dok su brodovima određeni novi, jugoslovenski komandanti. Leva i kontraadmiral Vitus Vončina koji ga je nakratko naslijedio, odustali su međutim, već sutradan od imenovanja, pa je dužnost komadanta jugoslovenske ratne flote u Boki preuzeo kontraradmiral Artur Katineli-Obradić Bevilakva. On je odmah sa Konjovićem preduzeo niz mjera za učvršćenje reda i discipline na brodovima i mornaričkim jedinicama na obali, nakon čega je 1. novembra i potpisan zapisnik o primopredaji brodova.

„Po najvišem naređenju sve meni podređene jedinice Carske i Kraljevske flotile krstarica i III divizije bojnih brodova, koje se nalaze u Boki Kotorskoj, današnjim danom predajem vojnom zastupniku jugoslavenske države, uz izričito pridržavanje svih prava koja proizilaze iz suvlasništva ostalih djelova austrougarske monarhije“, stoji u zapisniku koji su tog dana potpisali komadant austrougarskih pomorskih snaga u Boki, komntradmiral Erih Hejsler i kontraadmiral Katineli u ime nove države.

Katineli je za tu priliku sebi uzeo i izmišljenu novu titulu „komandujućeg admirala u Južnoj Dalmaciji“.

U ruke Jugoslovena u Boki, tako je i prije dolaska jedinica Vojske Kraljevine Srbije i Jugoslovenskog odreda koje su nadirale iz pravca Podgorice ka primorju, prešla kompletna impozantna austro-ugarska vojna baza u Boki i flota - tri bojna broda, po jedan oklopni krstaš, stražarski brod i obalska oklopnjača, četiri krstarice, tri razarača, 17 torpiljarki i sedam podmornica. Bilo je i 13 remorkera, pet manjih transportnih parobroda, dva plutajuća doka, po tri hulka i pontona, dok je u Kumboru predata hidroplanska baza sa šest hangara i 47 hidroaviona.

Austro-ugarska ratna mornarica tako je prestala da postoji i prije zvanično potpisanog primirja u Prvom svjetskom ratu - 4. novembra 1918. godine, prije nego što su u Boku Kotorsku kopnenim putem došle 6.novembra prve jedinice srpske vojske – prethodnica 2. jugoslovenskog puka, čak i prije nego što je u zaliv 5. novembra 1918. uplovio prvi ratni brod snaga Antante –francuski razarač „Kabyle“.

Odluka austrougarskog cara Karla da se flota preda predstavnicima Narodnog vijeća SHS, potvrđivala je da ona nije predata revolucionarnim putem, već da je postupak, baziran na legitimizmu, značio samo promjenu njenog vlasnika. Sve se odvijalo u redu i miru, bez sukoba i prolivanja krvi, pa je jugoslovenska država u nastajanju u svoje ruke dobile moćnu ratnu flotu - putem pregovora i pod uticajem primirja što se naziralo na horizontu nakon četiri teške ratne godine.

Prema izvještaju komandanta Jadranskih trupa Vojske Kraljevine Srbije, što ga u svojoj doktorskoj disertaciji „Ratna mornarica Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije“ prenosi dr Kažimir Pribilović, situacija u Boki 8. novembra 1918. bila je sljedeća:

„Vlada red i mir – proglašena je nezavisnost svih jugoslovesnkih zemalja koje su bile u sastavu Austro-Ugarske i njihovo ujedinjenje. Jugoslovenska flota dočekala je oduševljeno srpsku vojsku kojoj se stavila na raspolaganje i želi da je ona uzme u zaštitu. Poslovima u Boki upravlja Narodno vijeće koje je podređeno Središnjem odboru Narodnog vijeća u Zagrebu. Sve jedinice u Boki su razoružane i postoji veliki plijen. Svi Njemci (Austrijanci) i Mađari odlaze brodovima i vozovima u domovinu, dok Slovenci, Hrvati i Česi ostaju radi organiziranja narodne odbrane. Komadant flote je kontraadmiral Katineli, ali svi očekuju naredbe od srpske Vrhovne komande. Kroz Boku se povlači svojim kućama velika austrougarska vojska (preko 150.000). Zbog odlaska nejugoslavena flota je oslabljena i njeno brojno stanje se smanjilo na samo 114 ljudi pa je nesposobna za akciju ako joj saveznici ne priteknu u pomoć. Narodno vijeće moli da se što prije pošalju inženjeri radi preuzimanja mornaričkog Arsenala i ostalih postrojenja, a traži i hranu. Austrougarske vojne vlasti još uvijek rade, ali samo na organizovanju transporta vojske u domovinu i predaji opreme. Oficiri Jugoslaveni stavili su se na raspoloženje Narodnom vijeću. Sve tvrđave (forovi) predane su Narodnom vijeću, ali će srpska vojska preuzeti njihovo čuvanje, a i Arsenala i cjelokupnog materijala. Jedan italijanski potpukovnik došao je u Kotor i tražio od austro-ugarske komande da se preda saveznicima cijeli ratni materijal koji se zatekao u Crnoj Gori na dan primirja. Odgovoreno mu je da je sve predano Narodnom vijeću za Boku. Mornarički oficiri izražavaju bojazan da će jugoslavenska flota prema uslovima primirja, biti predana Italijanima, pa izjavljuju da će je radije dići u vazduh, nego njima predati. Narod je ogorčen zbog iskrcavanja Italijana u Trst, Pulu, Šibenik i na otoke. U Boki je do sada bio samo jedan francuski razarač, ali je otplovio“.

Već 10. novembra 1918. u Boku dolaze veće savezničke vojno-pomorske snage - italijanski, francuski i britanski ratni brodovi pod zajedničkom komandom francuskog kontraadmirala Luja Kobea. Saveznici ni najmanje ne fermaju to što je austrougarska ratna flota u Boki nekoliko dana prije već predata predstavnicima Narodnog vijeća, te preduzimaju mjere da sve brodove i bogate materijalne resurse pobijeđene strane, stave pod svoju kontrolu. Tako su skoro svi razoružani austrougarski ratni brodovi što su se zatekli u Boki, izuzev onih vrijednijih koji su po ugovoru o primirju trebali biti predani savezniima, privezani u luci Arsenala u Tivtu, ali su veoma slabo čuvani od saveznika, pa su uskoro počele razne krađe i devastacija.

Italijani su u međuvremenu svim mogućim sredstvima kod saveznika nastojali postići da Jugoslovenima ne pripadne nijedan bivši austrougarski ratni brod i osujetili su namjeru francuskog kontraadmiral Kobea koji je već 10. novembra htio pismeno priznati Jugoslovenskoj ratnoj mornarici pravo na austrougarske ratne brodove u Boki.

Krali i Amerikanci

Kada je 2. decembra 1918. komandni brod flotile američkih lovaca podmornica USS „Leonidas“ AD-7, doplovio sa Krfa i pristao u Tivtu radi krcanja uglja, njegova posada je ušla u Arsenal.

Pod opravdanjem da sakupljaju uspomene, američki mornari su sa austrougarskih razarača i torpiljarki uzeli zastave, hronometre, barometre, pištolje, puške, pribor za jelo, hranu i druge predmete.

Na toriljarki Tb 87 ušli su u oficirske prostorije i otvarali ormare, a na pomoćnom brodu „Cyclop“ uzeli su cijeli oficirski pribor za jelo.

Iz Arsenala su uzeli i telefonske kablove, a takođe su provalili i u neke magazine.

Osim mornara, „uspomene“i „suvenire“ tada su sakupljali i neki američki oficiri sa „Leonidasa“. Komandant jugoslovenske flote u Boki kontraadmiral Artur Katineli je protestovao kod američkih oficira i komandanta savezničkih pomorskih snaga, kontraadmirala Kobea. Nešto ukradenih predmeta je vraćeno, ali su međusobni odnosi bili poremećeni.

Uzimanje „suvenira“ od saveznika je imalo negativnih posljedica, jer je sa austrougarskih ratnih brodova pod njihovom kontrolom u Boki počela da nestaje vrijedna oprema pod raznim izgovorima.

Od impozantne flote ostale mrvice

Sredinom februara 1919. u Boki su se još nalazili bivši austrougarski ratni brodovi - bojni brodovi “Erzherzog Franz Ferdinand“, „Erzherzog Ferdinand Max“, „Erzherzog Freidrich“, „Erzherzog Karl“ i „Monarch“, oklopni krstaš „Sankt Georg“, krstarice „Novara“, „Helgoland“ i „Kaiser Franz Joseph I“, razarači „Dukla“, „Uzsok“, „Orjen”, „Lika“, „Triglav“, „Csepel“, „Reka“, „Dinara“, „Pandur“, „Ulan“, „Scharfshutze“ i „Satellit“, velike torpiljarke Tb 81, Tb 82, Tb 83, Tb 84, Tb 85, Tb 86, Tb 87, Tb 88, Tb 89 i Tb 90, male torpiljarke 15, 16, 17,18, 19, 20, 21, 22, 23 i 24, podmornice U 14, U 21, U 22, U 31, U 32, U 40, U 41, U 43 i U 47, stražarski brod „Kronprinz Erzherzog Rudolf“, te pomoćni brodova „Pola“, „Teodo“, „Dalmat“, „Cyklop“, „Vesta“, „Basilisk“, „Dromedar“, „Gigant“, „Pluto“, „Buffel“ i „Kaiser Max“.

Na kraju cijele priče koja se potegla naredne dvije godine do okončanja Versajske mirovne konferencije i dogovora o podijeli ratnog plijena, Jugoslovenima su ostale samo mrvice od nekada moćne austro-ugarske flote koja se njima predala, pa je Kraljevina SHS na kraju dobila samo 12 torpiljarki i nekoliko zastarjelih pomoćnih brodova. Sve ostalo, razgrabljeno je i otišlo put Italije, Francuske, Velike Britanije i SAD.

Spomenik će uskoro dobiti novo ruho

Spomenik u tivatskom Gradskom parku koji podsjeća na te istorijske događaje uskoro će biti obnovljen.

Kompanija „Projektor“ iz Tivta će za 14.950 eura obaviti radove na obnovi ukupno tri nepokretna kultuna dobra u parku – tog i spomenika narodnim herojima Milanu Spasiću i Sergeju Mašeri podignutog sedamdesetih godina prošlog vijeka, te spomen-obilježja utemeljivačima velikog Gradskog parka iz 1892. godine.

Ista firma obaviće i radove na samim spomenicima u skladu sa konzervatorskim uslovima koje je izdalo Ministarstvo kulture.

Izradu projekta i sprovođenje konzervatskih radova finansiraće Opština Tivat.

( Siniša Luković )