Kad umjetnička istina postane oružje odbrane

(Nastavak iz prošlog broja)

Kognitivne sheme u Gorskom vijencu predodređene su “istinama” iz folklornog teksta, odakle stižu “provjereni” vrednosni stavovi o Turcima kao krvnicima i o Kosovu kao svetinji. Vjekovima taloženo značenje i ugrađivanje filogenetskog iskustva u kosovski mit, vremenom je organizovano u petrificiranu shemu mitskog znaka koji je veoma uspješno formirao athetipove ljudskog ponašanja, pa Njegoš odatle preuzima gotove i u visokoj mjeri automatizovane obrasce heroja - Obilića i izdajnika - Vuka Brankovića, i među njima uspostavlja ključnu semantičku opoziciju. Pošto su te kognitivne sheme poznate i recipijentima, one se aktiviraju u interpretaciji, ponekad bez ikakve svijesti o mitskoj i umjetničkoj dimenziji “istina” izrečenih u Gorskom vijencu.

U tekstovima zasićenim kulturalnom informacijom temporalne jedinice javljaju se kao nosioci dopunskog značenja jer, po mišljenju antropologa, vrijeme, kao i prostor govori (Edvard Hol), pri čemu dolazi do pojačane semiotizacije temporalnih jedinica koje prevazilaze svoju osnovnu funkciju instrumenata za mjerenje vremena. Usložnjavanje vremenske organizacije u Njegoševoj drami uslovljeno je djelovanjem hrišćanskog kulturnog koda, koji otvara nadistorijsku dimenziju vremena, gdje obračun s domaćim Turcima funkcioniše kao veliko znamenje, manifestacija božje volje, pa na prološkoj granici Gorskog vijenca, kao metafizički štit, stoji moćna simbolika krsta sublimirana u nebeskom znamenju. Tome doprinose i modeli usmene, ritualne kulture, što takođe djeluje na ponašanje likova, zbog čega se aktivira osobena znakovnost prirodnih fenomena koji, u semiozi inspirisanoj ritualnom sviješću, dobijaju dopunsko semantičko opterećenje i prerastaju u znamenja:

OBRAD

Viđeste li čudo i znamenje, Ka se dvije munje prekrstiše? Jedna sinu od Koma k Lovćenu, Druga sinu od Skadra k Ostrogu, Krst od ognja živa napraviše. Oh, divan li bješe pogledati!

Dakle, Bog je svojom kosmičkom energijom prekrstio svu Crnu Goru, poslavši Crnogorcima blagoslov kroz znamenje, odnosno kroz kosmičku artikulaciju, i na taj način se uključio u gustu motivacionu mrežu koja se formira iza “istrage”.

Stoga se u Njegoševoj drami temporalna deiksa podvrgava intenzivnom procesu hristijanizacije, pri čemu se maksimalno opterećuje religijskim značenjima, što umnogome uslovljava ponašanje likova usmjeravajući ga u pravcu uzvišenosti, patosa i hrišćanske martiromanije, jer “sada” je hrišćanski svetac, pa je poželjno žrtvovati sebe za “više ciljeve” i opstanak kolektiva. Modifikacije spacijalne deikse usmjerene su na sakralizaciju prostornih nizova, pa je “ovdje”, to jest dramski prostor, određenim intertekstualnim i simboličkim strategijama, transformisan u sveto mjesto, što u dramu unosi mitska značenja. Dakle, temporalni i spacijalni nizovi stavljaju se u službu odbrane hrišćanstva, tako da sakralizovani hronotop u Gorskom vijencu, osim temporalne i spacijalne, nosi i ideološku, vrednosnu informaciju o vjerskom i kulturnom modelu, čija je odbrana osnovni pokretač dramskog zbivanja.

Po teoriji govornih činova naredba ili direktiv je klasični performativni čin, vrsta oštrog zahtjeva koji izgovara dominantniji sagovornik, a Crnogorci se, uprkos stvarnoj poziciji, u tekstu modeluju kao dominantniji, superiorniji sagovornik, onaj ko je u poziciji da izriče naredbe. Poželjan odgovor na naredbu svakako je prihvatanje, a izgovara ga subordinirani sagovornik, koji time iskazuje i svoju poslušnost ili svijest o vlastitoj subordiniranosti (Marina Katnić-Bakaršić). Ali domaći Turci nisu inferiorni i stoga odlučno odbijaju zahtjev Crnogoraca da se vrate vjeri prađedovskoj, potpuno svesni svoje pripadnosti nadmoćnijoj kulturi, a nepoželjan odgovor dovodi do konflikta, koji je logična posledica neizvršenja radnje. Zahvaljujući umjetničkim kodovima i njihovom transformativnom potencijalu, u Gorskom vijencu dolazi do potpunog izvrtanja realnog odnosa moći, pa su pregovori organizovani tako da se diskurzivna moć prenosi na stranu Crnogoraca, a tekst drame se organizuje kao umjetnički moćna i upečatljiva verbalna osveta stvarnoj, situacionoj turskoj nadmoći. Autor zato i bira vrijeme vladike Danila, oslanjajući se na predanja o istrazi, jer ako dokaže da su Crnogorci i hrišćanstvo nadmoćni u vrijeme kada je Osmanska imperija najjača, onda se ta nadmoć, putem vantekstovnih asocijacija, prenosi i na Njegoševo doba. Budući da je umjetnička istina upečatljivija i otpornija na koroziju vremena od istorijske istine, tekst nameće superiornost crnogorske i hrišćanske kulture kao stvarnu, istorijsku činjenicu; on svojom osobenom, tekstualnom logikom i dramskim strategijama inferiornu, ugroženu kulturu, koja se branila od tuđeg uticaja, proizvodi u superiornu, što predstavlja potpunu inverziju realnog odnosa moći.

Invertovanje realnog odnosa moći u umjetničkom tekstu, koji funkcioniše kao osobeni odbrambeni mehanizam jedne kulture, spada u omiljene postupke epskog pjevača. Na taj način čuva se za vječnost sjećanje o sopstvenoj nadmoći, doduše izmišljenoj, ali veoma moćnoj na planu socijalne semiotike, pa se upravo u vrijeme ugroženosti socijalne zajednice aktiviraju tekstovi u kojima je pohranjeno sjećanje na izmišljenu superiornost kolektiva i uspješan obračun s tuđom kulturom. Ugroženi kolektiv, koji je na situacionom i sociokulturnom planu inferioran, umjetničkom istinom, jer nema drugog oružja, brani svoju kulturu, tako da književni tekstovi zasićeni identitetskim semima obavljaju odbrambenu funkciju u kulturi, a u južnoslovenskim književnostima najjaču i najrazvijeniju odbrambenu funkciju ima upravo Gorski vijenac:

IGUMAN STEFAN

Obrana je s životom skopčana! Sve priroda snabd’jeva oružjem protiv neke neobuzdne sile, protiv nužde, protiv nedovoljstva: ostro osje odbranjuje klasje, trnje ružu brani očupati; zubovah je tušte izostrila, a rogovah tušte zašiljila; kore, krila i brzine nogah, i cijeli ovi besporeci po poretku nekome sljeduju.

Zaključak

Luča mikrokozma djeluje kao tekstualni eksces, istrgnut iz islamiziranog kulturnog konteksta, koji po svojim jezičko-stilskim karakteristikama i naglašenoj okcidentalnoj orijentaciji zauzima poseban položaj u crnogorskoj kulturi i sistemu tekstova. Stoga je eliminacija turcizama jedna od strategija diskursa moći, odnosno izgradnje hrišćanske nadmoći jer uvođenje turcizama, kao leksičkih signala islamskog diskursa, u minus-postupak označava otpor kreolizaciji i odbranu od tuđih semiotičkih jedinica. Treba naglasiti da je ovaj spjev nastao za vrijeme Velikog posta, temporalne jedinice koja u hrišćanskom kalendaru upućuje na pročišćenje, što predstavlja još jedan izvor hrišćanske semiotizacije, izuzetno značajan za autorsku instancu. Dakle, najčistiji okcidentalni diskurs u Njegoševom stvaralaštvu proizveden je upravo u Luči mikrokozma, što je rezultat aktivnog dijaloga sa biblijskim tekstom, antičkom mitologijom i filozofijom. S druge strane, čuvena “istraga poturica”, to jest obračun s domaćim Turcima jeste ekstremna mjera izazvana ekstremnim opasnostima po domicilnu kulturu, pa se u Gorskom vijencu prikazuje crnogorska kultura u realnom istorijskom hronotopu, upravo u trenucima kolonijalne ugroženosti. Stoga je i jezik Gorskog vijenca obilježen znakovima tuđeg prisustva, pri čemu je aktiviran veliki broj orijentalizama u dramskom diskursu, koji podražava govor likova čija modelativna koncepcija podrazumijeva pripadnost realnom istorijskom hronotopu. Kodovi ponašanja prikazani u Njegoševoj drami zasnovani su na realnim kodovima, ali ih je obavezna umjetnička transformacija pretvorila u egzemplarne obrasce dostojne oponašanja, u univerzalne egzistencijalne i epistemološke modele. U tu svrhu aktivirane su sakralne temporalne i prostorne jedinice (Trojičin dan, Mala Gospojina, Badnje veče, Božić, Vitlejem, Atonska gora, sveto Kijevo, Getsimanska bašta i sl.) i stavljene u službu odbrane hrišćanstva, što tekstu obezbjeđuje energiju koju emaniraju transcedencija i metafizičke sile. Na taj način su organizacioni principi Njegoševih tekstova podređeni odbrambenoj funkciji, pa oni u crnogorskoj kulturi predstavljaju estetski veoma moćnu odbrambenu akciju, odnosno reakciju na islamizaciju, i to u vrijeme kada je islamska semiotička energija djelovala kao najjača entropijska sila, usmjerena na razaranje hrišćanske kulture na Balkanu. Dakle, i Luča mikrokozma i Gorski vijenac su estetski proizvodi odbrambenog sistema poruka, čija se aktivnost pojačava u slučaju kolonijalne situacije, koja domicilnu kulturu usmjerava na konstantan otpor kolonizatoru - Osmanskoj imperiji. Zbog toga su i kodovi i tekstovi proizvedeni u ugroženoj, crnogorskoj kulturi prilagođeni dominantnoj odbrambenoj funkciji.

( Tatjana Đurišić - Bečanović )