Imperijalni instikt

Rusija je ponovo u centru političkih diskusija u mnogim zapadnim prestonicama. Treći put za redom, izabrani predsjednik SAD će ponovo početi svoj mandat pokušajem da se poboljašaju bilateralni odnosi. Kao bismo shvatili zašto je talj cilj teško dostići, korisno je baciti pogled na rusku državu u dužoj istorijskoj perspektivi.

Prošlo je četvrt vijeka od raspada SSSR-a; ove godine obilježiće se 100 godina ruske revolucije, zbog koje je propalo tokom mnogo vjekova slabljeno carstvo. A, kako se ispostavlja, između istorijskih perioda koji su uslijedili nakon prvog i drugog pada imperije, postoji mnogoznačna sličnost.

Za istoriju Rusije karakteristična je neprekidna ekspanzija na evroazijskom kontinentu. Aspiracija careva da se napreduje ka istoku, u Sibir, predstavlja odraz u ogledalu aspiracija Amerike ka zapadu u XIX vijeku, a ekspanzija Rusije u Srednjoj Aziji poklapa se sa kolonizacijom Afrike od strane evropskih država.

Ekspanzija carske Rusije na zapad i jug stalno se suočavala sa otporom i morala je da primjenjuje silu da bi sačuvala novostečene teritorije. Nakon revolucije 1917. godine mnoge od tih oblasti - od Taškenta do Tbilisija, od Kijeva do Helsinkija - htjele su nezavisnost od jarma Moskve.

U početku je izgledalo da Vladimir Iljič Lenjin izlazi u susret takvim zahtjevima; ali uskoro je formirao novu Crvenu armiju da bi nametnuo sovjetksu vlast na cijeloj teritoriji bivše ruske imperije. To je uspjelo u Ukrajini na Južnom Kavkazu i Centralnoj Aziji, ali ne i u Finskoj i baltičkim zemljama, a 1920. Crvena armija je pretrpjela odlučujući poraz kod Varšave. Zahvaljujući tome u zapadnom dijelu bivšeg ruskog carstva formiran je niz novih nezavisnih država.

A onda je na vlast došao Staljin. Koristeći teror i nasilnu industrijalizaciju u težnji da Rusiju ponovo učini velikom, on je pokušavao da obnovi kontrolu imperije na njenim bivšim teritorijama. Staljinu se takva prilika ukazala na tajnim pregovorima sa Hitlerom, gdje je zatražio vraćanje onoga što je izgubljeno nakon 1917. godine, uključujući baltičke zemlje, Finsku i djelove Poljske.

Na kraju je te teritorije dobio. Nakon sloma Hitlerovog Rajha, i ne samo zbog žrtava Crvene armije, Staljinu je data blanko karta za širenje sovjetske vlasti duboko u srce Evrope. Samo je finska sačuvala svoju nezavisnost - zahvaljujući čudesnom sticaju okolnosti i vojnoj sili. Pribaltičke zemlje su primjenom grubog nasilja vraćene u sastav SSSR-a, a Poljska i druge zemlje svedene na države-satelite.

Glavni savjetnik Stejt departmenta SAD Henri Kisindžer je 1976. godine iznio kontorverznu tvrdnju da Rusija nije mogla da izgradi “organske” odnose sa tim zemljama. I zaista, tek što je SSSR urušen, države-sateliti su ubrzale njegov kraj proglasivši suverenitet; u kratkom roku skoro sve republike u sastavu SSSR-a zatražile su i dobile nezavisnost. Kada su nezavisnost dobile Ukrajina i zemlje Južnog Kavkaza, pod kontorlom Rusije ostalo je čak manje teritorija nego što ih je bilo nakon revolucije 1917.

Vladimir Putin, kao i Lenjin vijek ranije, namjerava da promijeni to stanje. Od momenta njegovog dolaska na vlast nakon haotičnih pokušaja Rusije da sprovede liberalno-demokratske reforme 1990. godine, sve je očiglednije da Putin teži da Rusiju učini ponovo velikom - u ekonomskom i geopolitičkom pogledu. Bez obzira na evidentne razlike između perioda osnivanja SSSR-a i sadašnjeg vremena, istorijska paralela je previše očigledna da bismo je ignorisali.

Putinova Rusija je okupirala dio Gruzije, oduzela Krim od Ukrajine i vojnom silom podržala dvije fiktivne “republike” u Istočnoj Ukrajini. Rusija takođe pokušava - za sad bezuspješno - da uspostavi “Novorusiju” u čitavoj Južnoj Ukrajini.

Korak po korak, u svakoj prilici, Kremlj je spreman da iskoristi sva dostupna sredstva da vrati ono što smatra svojim. Putin možda i nema čvrst i sveobuhvatan plan obnove imperije, ali, nesumnjivo, ima trajnu sklonost da preduzima imperatorske korake svaki put kada rizik nije prevelik - kao na primjer u Gruziji 2008. i u Ukrajini 2014.

Pa, kakve lekcije možemo izvući iz prošlosti? Kao prvo, ruski imperijalizam cvjeta kada u se u Evropi i na Zapadu nazire raskol. Tako je bilo i u trenutku kada su hitler i Staljin poptisali pakt o nenapadanju 1939. godine i kada su Napoleon i car Aleksandar zaključili sličan sporazum 1807. I, naravno, ne smijemo zaboraviti konfenerciju na Jalti 1945. godine.

Uključivanje baltičkih i zemalja Centralne Evrope kako u NATO tako i u EU važno je za evropsku bezbjednost. U svakom drugom scenariju mi bismo, vjerovatno, bili uvučeni u veoma opasnu borbu za uticaj sa revanšustičkom Rusijom koja sebi vraća ono što je izgubila.

I raspad SSSR-a 1991. i ruska revolucija 1917. izmijenili su lice regionalne i globalne politike. Odmah nakon oba događaja Rusija je demonstriraa svoju istorijsku nesposobnost da gradi harmonične odnose sa susjedima; u međuvremenu ona je djelovala na osnovu imperijalnih ambicija, koje su išle na račun tih zemalja.

Ali Rusija će se pomiriti sa sobom samo ako Zapad bude čvrsto podržavao nezavisnost tih država tokom dugog vremenskog perioda. Na kraju će Rusija shvatiti da je u njenom dugoročnom interesu da sruši taj istorijski šablon, usredsredi se na unutrašnji razvoj i izgradi mirne, na poštovanju zasnovane odnose sa svojim susjedima.

Do toga, naravno, nismo stigli, ali to nije razlog za predaju - ili se odreći istorijskih lekcija. Potrebna nam je stabilna, napredna i mirna Rusija. A do toga se može doći samo odlučnom podrškom nezavisnosti i suverenitetu svih njenih susjeda.

Autor je predsjedavajući Globalne komisije za upravljanje internetom i član Svjetskog ekonomskog foruma; bio je premijer i ministar inostranih poslova Švedske; bio je specijalni izaslanik EU za nekadašnu Jugoslaviju, visoki predstavnik za BiH, specijalni izaslanik UN za Balkan i kopredsjedavajući Dejtonske mirovne konferencije.

( Carl Bildt )