Trampizam i Balkan

Kada je Donald Tramp - političar čija je izborna kampanja legitimisala i promovisala diskurse bijelih suprematista, i služila se retorikom protekcionizma, ksenofobije, seksizma i rasizma - pobijedio na izborima za predsjednika SAD, mnogi Amerikanci su bili šokirani jer su bili uvjereni da je takav ishod izbora nemoguć.

Nesposobnost prvaka američke demokratske partije da prepoznaju jasne signale promjene političkog kursa je donekle bila posljedica činjenice da su živjeli u liberalnom mjehuru od sapunice koji je imao sve manje dodirnih tačaka sa stvarnim životom. Nadalje, oni su samodovoljno slušali medijske odjeke sopstvenih fantazija koji su se milozvučno odbijali o zidove tog mjehura. Uz ovo, njihovoj zbunjenosti i post-izbornom šoku je doprinijela i apsolutna vjera u nekoruptivnost Amerike i njenih institucija.

Na Balkanu su, međutim, Trampovu pobjedu slavili mnogi. Balkanski opozicioni političari i populisti su bili opijeni njegovom retorikom, pa je poraz demokratskog kadidata interpretiran kao naznaka da se lokalne političke situacije, domeni uticaja i postjugoslovenske i postdejtonske granice možda mogu i promijeniti. Trampova samoprojekcija kao kandidata anti-establišmenta je bila muzika za uši lokalnih i regionalnih lidera, i njih nije zanimala nikakva dublja analiza suštine njegove retorike i politike.

Balkanska vizura Trampa se, jednim dijelom, formirala kao proizvod decenijske frustracije američkom politikom u regionu koja je, kako što dobro znamo, podržavala dikratore i autokrate. S druge strane, izborna i postizborna politička romansa Trampa i V.V. Putina podgrijava nade da se priprema nova preraspodjela interesnih sfera u kojoj bi se možda moglo nadoknaditi ono što nije osvojeno ratovima iz 1990-ih.

Iako se radi o legitimnoj lokalnoj vizuri (ona je onoliko legitimna koliko je lokalna) važno je reći da je ona, pored pomenute frustracije, pokazatelj i oportunizma bez granica. Vrijeme će, doduše, pokazati da li je taj oportunizam imao neko utemeljenje. Ipak, posto vjerujem da Trampova izborna pobjeda ne predstavlja iskorak naprijed u demokratskom razvoju, želim da podsjetim na neke od karakteristika ideološkog modela i političke retorike novog predsjednika SAD, te američkih i internacionalnih korporativnih struktura čiji je on kandidat.

Trampova pobjeda služi kao otrežnjenje i podsjećanje da istorija nije linearna i obavezno progresivna, i da iskustva prošlosti ne vode uvijek ka boljim rješenjima u budućnosti. Četiri godine prije nego je izabran za predsjednika, Barak Obama je održao govor na Demokratskoj nacionalnoj konvenciji. Taj govor je zapalio iskru popularne nade u postrasnu eru u Americi. Promjena od Obaminog ka Trampovom predsjednikovanju pokazuje da socijalna pravda može biti marginalizovana kad oni koji sebe zovu bijelcima prioritizuju sopstvene potrebe na uštrb potreba drugih.

Trampova pobjeda je lekcija o tome da poslovično dugačka linija moralnog univezuma koja na kraju dodiruje pravdu može zaista biti itekako duga. (Uzalud sam se nadao da će, nakon dvadesetogodišnjih napora da se ostvari pravda za žrtve ratova 1990-ih, balkanski političari prepoznati vrijednost barem ove lekcije.) Trampov ulazak u Bijelu kuću i aktivnosti tokom prvih nedjelja predsjednikovanja su potresli temelje SAD i jasno pokazali da su dugotrajne i duboke nejednakosti u tom društvu strukturne prirode, i da demokratske institucije nijesu po svom biću moralne.

Griješe oni koji misle da se nista slično nije do sada pojavljivalo na političkoj i javnoj sceni. Trampov dolazak na vlast je samo najsvježiji primjer globalnog fenomena: populizam kao konačni proizvod problematičnih odnosa između demoktratije i kapitalizma.

Populizam funkcioniše kao nesvjesna simbolička struktura političkog. U tom spektru koji varira od diskursivnih elemenata do aktivnih mobilizacija ima mnostvo oblika. Svoju osnovnu energiju populizam crpi iz binarne opozicije i kvazi-strukturiranog načina na koji se grupe formiraju: mi/oni; prijatelj/neprijatelj, i najznačajnije, narod/moć (vlast). Važno je imati na umu da je populizam diskurs koji odvaja ljude od struktura na vlasti i mobilizuje ih kroz “ujedinjavanje” njihovih demokratskih zahtjeva. Ovaj diskurs se, na našu nesreću, na Balkanu jasno manifestovalo više nego jedanput.

Istoričari i politikolozi su zabilježili prve primjere populizma u Rusiji i u Americi: pokret Narodničestvo iz sredine XIX vijeka i američka Narodna partija iz 1890. Narodničestvo su bili intelektualci koji su oduševljeno projektovali vrijednosti povezane sa ruralnim stanovništvom. Narodnu partiju su činili poljoprivrednici sa juga Amerike koji su reagovali na teške uslove rada i života, a bili povezani sa velikim biznisom i elitom. Valja napomenuti da se i u Crnoj Gori mogu prepoznati slične političke organizacije (bivše i sadašnje). Osim ruskog i američkog primjera s kraja XIX vijeka, postojali su i još postoje i brojni latinoamerički populisti. Trampova pobjeda je aktuelizovala poređenja između njegovih stavova i pogleda na svijet, i političara populista iz Evrope i Latinske Amerike.

Kakva je to linija poređenja? Radi se, između ostalog, o ideološkoj transverzali koja povezuje italijanskog fašističkog diktatora Benita Musolinija i argentinskog populistu i fašistu Huana Perona. Valja podsjetiti da je populizam nastao u procesu modernizacije spajanjem elemenata autoritarijanizma i demokratije, umjesto stvaranja formalnih institucionalnih struktura. Trampovom pobjedom klasična slika populističkog lidera iz sredine XX vijeka (kaudiljo) koji drži jednostavne ali vatrene govore, nagrađuje lojalnost svojih sljedbenika, stvara višeklasne koalicije, mobilizuje velike grupe koje nijesu korporatizovane, okreće leđa ekonomiji koja se oslanja na uvoz, i koji projektuje mnoge elemente fašizma, iznova postaje aktuelna. Pravo je, stoga da su novi američki predsjednik i ono što on predstavlja zaradili i svoj ‘izam’: trampizam.

Prije pojave trampizma, analitičari i naučnici nijesu obavezno povezivali američki populizam sa dilemama modernizacije u Latinskoj Americi. Umjesto toga, povezivali su ga sa bogatom tradicijom anti-elitizma i povremenom zavjereničkom retorikom. Ričard Hofstadter je to nazivao “paranodni stil u američkoj politici.” Ako uporedimo Trampa sa drugim američkim političarima koji se smatraju populistima, možemo reći da on istovremeno projektuje fašizam katoličkog sveštenika Carlsa Kohlina, impulsivnost i apetit za zavjereništvo Džozefa Makartija i model vlade kao profitabilnog biznisa koji je zagovarao Ros Pero.

Iako su aspekti nacionalizma, izolacionizma i ksenofobije oduvijek bili prisutni u tradiciji američke populističke retorike, trampizam ove diskursivne elemente pretače u političke odluke i praksu na način koji podsjeća na desničarske partije u Evropi. U Holandiji, Geert Wilders ima sličnu frizuru i sličan stav o Muslimanima, dok u Italiji imamo Silvija Berluskonija kao tačku poređenja sa Trampom. Brak između populizma i neoliberalizma se ozvaničio i učvrstio tokom kasnih 1980-ih i ranih 1990-ih širom Evrope i Južne Amerike. Alberto Fudžimori iz Perua - populistista i kriminalac u dizajnerskom odijelu, i njegova korporativna anti-politika - je takođe pogodna figura za poređenje.

Postavlja se logično pitanje šta je to novo u trampizmu? Za početak, imamo američkog predsjednika kao empirijski tip koji svakodnevno manifestuje sve tri regionalne definicije populizma. Trampova retorika i zvanične aktivnosti su usmjerene prvenstveno na njegove bijele glasače, i efekat njegovih aktivnosti je pojačan njegovim anti-imigracionim stavovima. Zato je uspio da mobiliše veliki nekorporatizovani sektor u tradicionalnom industrijskom dijelu Amerike. Tramp je takođe uspio da formira (bijelu) višeklasnu koaliciju.

Populisti na vlasti su poznati po njihovom centralizovanom i personalizovanom modelu harizmatskog liderstva. Poput balkanskih autokrata (kakav je, na primjer, Milo Đukanović) koje već decenijama podržavaju američke administracije, Tramp svim silama nipodaštava institucije sistema kojim predsjedava. Kako je moguće da takve njegove akcije budu pozdravljene od strane političara koji već godinama kod kuće s pravom kastigaju lokalnog autokratu za identičnu aktivnost?!

U svakom slučaju, čovjek koji predstavlja kombinaciju najtežih brljotina desnog i lijevog populizma sada ima kontrolu nad sve tri grane vlasti najveće svjetske sile (Kongres, Senat i Bijela kuća). Nema razloga da se od Trampa očekuje bilo šta, osim dalje centralizacije i personalizacije mehanizama vlasti. Takođe nema razloga da se vjeruje da bi on i njegova adminstracija mijenjali bilo kojeg od balkanskih kolega autokrata pogotovo ako su oni značajno finansijski potkovani. Vjerovatnije je da se oni već nalaze na listi čekanja za ekskluzivni davoski klub milijardera.

Mnogi, poput Vladimira V. Putina, Rafaela Corae, i Slavoja Žižeka, su željeli da Amerikanci glasaju za Trampa kako bi ostvarili svoju perverznu trockističku fantaziju o destabilizovanju američke imperije i globalnog kapitalizma.

Ipak, sada je Ekson Mobil na čelu State departmenta, a Goldman Saks i milijarderi iz Silikonske doline drže značajne pozicije u Trampovom kabinetu. One vladine institucije i agencije čije aktivnosti su došle u konflikt sa velikim kapitalom - od životne sredine, do javne zdravstvene usluge - sada se suočavaju sa smanjenjem budžetskih davanja i ukidanjem programa. Postaje jasno da su od početka Trampovog predsjednikovanja, biznis i politika počeli djelovati mnogo koordinisanije nego što je to bio slučaj sa administracijama Ajzenhauera i Regana, zajedno.

Iako su grlati u hvaljenju Trampa kao “čovjeka iz naroda” koji će isušiti poslovičnu močvaru u Vašingtonu (!) i prekinuti dominaciju spekulativnog kapitala nad politikom (!), stiče se utisak da je za balkanske političare sasvim prihvatljiva činjenica da se, po riječima Naomi Klajn, u Americi dogodio “korporativni državni udar.” Na vlast su došli američki plutokrati koji imaju više zajedničkog sa Putinovim oligarsima i ostalim članovima pomenutiog kluba iz Davosa, nego sa sopstvenim sugrađanima. Nije slučajno da se jedan od najbogatijih ljudi na svijetu, Kalros Slim Helu, ponudio da u ime Meksika pregovara sa Trampom. Iako je razočaravajuće, to je donekle razumljivo jer je sprega biznisa i politike već odavno jedna od osnovnih karakteristika Balkana.

Univerzitet Alberte, Kanada

( Dr Srđa Pavlović )