Vlast se pravila da ne vidi iseljavanje

(Prof. dr Šerbo Rastoder, “Komunisti i muhadžiri (1958-1971) slučaj opštine Rožaje”, „Almanah“, Podgorica, 2018)

Akademik CANU, BANU i DANU prof. dr Šerbo Rastoder obradovao je naučnu, stručnu i drugu zainteresovanu (laičku) javnost, svojim najnovijim, monumentalnim, djelom iz moderne istorije Crne Gore pod naslovom „Komunisti i muhadžiri (1958-1971) slučaj opštine Rožaje”.

U navedenoj naučnoj raspravi (studiji) akademik dr Šerbo Rastoder je, manirom empirijski afirmisanog i eminentnog heruiste-hermeneutičara i znalca problematike kojom se, dugo vremena, naučno, savjesno, odgovorno i uspješno bavi, sintetizirao i, u cjelovitoj ekspoziciji, prezentirao, te kritički valorizovao domete i saznanja postojeće istoriografije, koja je ovu kompleksnu temu obrađivala u radovima nekoliko istraživača, koji su se bavili proučavanjem fenomena seoba, iseljavanja, migracija muslimanskog/bošnjačkog naroda (etnosa) tokom XX vijeka, a i ranije. Naročito sa prostora Crne Gore, u par decenija druge polovine XX stoljeća.

Akademik Šerbo Rastoder je, pored toga, pružio i objavio relevantnu, novu (dosad neobjavljivanju i naučnim krugovima nepoznatu) arhivsku građu o tom pitanju, te je istu naučno obradio, prezentirao i situirao u konkretni istorijski kontekst, čime je dao poseban i inovativan doprinos savremenoj naučnoj istoriografiji i omogućio nova saznanja o tom problemu i pitanju. Time je pomjerio naprijed granice i horizonte spoznaje u naučnoj istoriografiji na ovim prostorima.

Dakle, želim osnovano apostrofirati da je ovim naučnim djelom akademik prof. dr Šerbo Rastoder, u procesu naučne spoznaje, saglasno predmetu proučavanja, učinio giganske korake naprijed u odnosu na postojeću istoriografsku praksu, a navlastito u pogledu sticanja novih naučnih saznanja i eksplanacije povijesnih činjenica i dokaza, po čemu ova naučna studija i monografija zrači posebnim sjajem i značajem.

Ozbiljan i odgovoran čitalac, sa analitičkim i spoznajnim referencama i pretenzijama, ovog ingenioznog Rastoderovog djela, neće propustiti da konstatuje činjenicu da je ovom knjigom prof. dr Šerbo Rastoder učinio dostupnim relevantne činjenice i dokaze o procesu direktnog i indirektnog primoravanja mnogobrojnih pripadnika bošnjačko/muslimanskog naroda na napuštanje svoga zavičaja, ognjišta, mjesta na kojemu su vjekovima bitisali i njihovog odlaska iz države kojoj su pripadali (FNRJ i SFRJ).

Akademik Šerbo Rastoder u ovom djelu prezentira i objašnjava motive i razloge i sudbu mnogobrojnih muhadžira iz Crne Gore i njihovu ličnu i porodičnu dramu i patnju, zbog njihovog odlaska na put u nepoznato, u neizvjesnost i nastanjivanje u drugu državu (Tursku), koja je postala njihova druga domovina.

Profesor Rastoder je u ovoj knjizi, koja se bavi rečenim fenomenom, u naznačenom vremenskom i prostornom okviru, prezentirao široku heruističku osnovu svog naučnog istraživanja, te je pomno analizirao obimnu i značajnu arhivsku građu, koja je naučnim i drugim krugovima ovim djelom postala dostupna, a što je rezultat autorovog posvećenog istraživanja brojnih i raznorodnih istorijskih izvora, dominantno primarnih, prvorazrednih, te, neposrednih i posrednih, različitih po provinijenciji itd.

Oni ilustrativno svjedoče o ovom dugogodišnjem dramatičnom i traumatičnom procesu, izazvanim brojnim faktorima, među kojima i raznim pritiscima i drugim vrstama šikane, kojemu je bio izložen muslinaskog/bošnjački narod priroritetno na području sjeverne Crne Gore, i to nerijetkom zloupotrebom ovlašćenja od strane organa vlasti, odnosno, njenih raznih policijskih i drugih službi i njihovih protagonista.

Prof. dr Šerbo Rastoder je u ovom djelu objavio rezultate svojih istraživanja dokumentacije, koja se nalazi u arhivskim fondovima i zbirkama ne samo u Crnoj Gori, nego i izvan nje. Pronašao je predanim istraživačkim radom akademik Rastoder brojnu arhivsku građu i na ovu njene kritičke opservacije i analize sačinio ovo izvanredno naučno djelo.

On je u izradi ove monografije istražio istorijske izvore u fondovima Državnog arhiva Crne Gore (DACG, Arhivsko odjeljenje Podgorica - arhiv za radnički pokret, Arhivsko odjeljenje u Rožajama i Bijelom Polju i drugim arhivskim odjeljenjima), a koji govore o stavovima i odnosu republičkih, partijskih (komunističkih) i državnih organa i predstavnika vlasti u odnosu na pitanje muhadžira iz Crne Gore, t.j. njihovog iseljavanja iz zemlje i države u kojoj su živjeli i konkretnom političkom, socijalnom, kulturno-istorijskom, ekonomskom i drugom kontekstu unutar kojega se dugo vremena odvijao taj masovni proces.

Pored toga, akademik Šerbo Rastoder je proučavao i koristio fondove i zbirke iz Istorijskog arhiva „Ras“ u Novom Pazaru i Arhiva Jugoslavije u Beogradu, na osnovu kojih je uspio da rekonstruiše i objasni proces masovnog iseljavanja Muslimana/Bošnjaka, dominantno iz sjevernog dijela Crne Gore u razdoblju (1958-1971).

Između ostalog, akademik Rastoder u ovom djelu kazuje da se iz Titove (socijalističke) Jugoslavije iselilo više Muslimana nego iz Kraljevine Jugoslavije, iako je nova Jugoslavija duplo više vremenski postojala i trajala nego stara, prethodna država. Profesor Rastoder nas, činjenički i argumentovano uvjerava, kako piše na strani 15. ovog veoma značajnog djela za savremenu istorijsku nauku, „da uzroke masovnog iseljavanja muslimama ne treba tražiti samo u konkretnom istorijskom kontekstu i uslovima življenja, već i u njihovoj mentalnoj arheologiji sastavljenoj od brojnih slojeva istorijskog iskustva za koje se može reć i da je formiralo posebnu kulturu unutar koje se ova pojava i ne prepoznaje ili se bar često ne razumije kao problem“.

U navedenom djelu profesor Šerbo Rastoder objašnjava uzroke i istorijski kontekst fenomena i procesa velikog broja iseljavanja Muslimana /Bošnjaka iz jugoslovenske države, s posebnim akcentom na područje Crne Gore i pokazuje i dokazuje da je taj proces dugotrajan; da je počeo znatno ranije nego što je stvorena KSHS (1918), a da slučaj Rožaja eklatantno svjedoči da se taj proces nije ne samo okončao padom sa vlasti Aleksandra Rankovića (1966), već da je tek tada dobio na intezitetu i trajao godinama potom.

Taj fenomen profesor Rastoder ne objašnjava samo političkim razlozima i uzrocima, već ističe da je on višeslojan, te s pravom navodi da se isti, sa formalnog aspekta, odvijao, kako to autor konstatuje na strani 19 ove studije, „mimo dogovora država koje su morale za to znati (Jugoslavija i Turska)“. Ali, uprkos tome, prof. Rastoder s razlogom konstatuje da Konvencija o iseljavanju iz 1938. između Kraljevine Jugoslavije i Turske nikada nije ratifikovana, a time u pravnom smislu nije stupila na snagu i da je Džentlmenski (usmeni, nepotpisani) sporazum između FNRJ i Turske (predsjednika Josipa Broza Tita i turskog ministra spoljnih poslova Fuada Keprilia koncem januara 1953) ostao javna nepoznacima; da nikad nije objavljen.

Stoga se, po ocjeni prof. Rastodera (strana 20 navedenog djela) postavlja pitanje da li je proces iseljavanja muslimama u Tursku predstavljao saučesništvo u svojevrsnom „zločinu“ ili je Jugoslavija u tim zbivanjima i procesima bila „nezainteresovana strana“?

Profesor Rastoder, pozivajući se na istraživanja i tvrdnje koje je obavio i iznio Evdin Pezo (2013) konstuje da je CK KPJ od „druge polovine pedesetih počeo voditi politiku kojoj je bio cilj, smanjenje iseljavanja iz Jugoslavije“ (str. 20-21) i da je shodno novoj migracionoj politici, kada je riječ o muslimanima, to „bilo omogućeno samo onima koji su bili turske nacionalnosti“ (str. 21).

Prema analizi i eksplikaciji dr Šerba Rastodera tu činjenicu je važno prepoznati ako se uzme u obzir istorijat tog pitanja i „analiziraju brojni međudržavni sporazumi u vezi sa tim, primjetno je da se govori isključivo o Turcima, turskoj nacionalnoj manjini, pripadnicima turskog naroda“ (str. 21), te da se Turska ponašala tako da želi da vrati u okrilje svoje države djelove svog naroda, koji su živjeli, često proganjani i obespravljivani kao nacionalna manjina unutar balkanskih država, u konkretnom slučaju FNRJ/SFRJ.

Međutim, prof. Š. Rastoder u ovom djelu uvjerljivo i naučno jasno prezentira i dokazuje da je istorijski i u etničkom i nacionalnom smislu pogrešno tretirati muslimane na prostoru FNRJ/SFRJ, a time i na području Republike Crne Gore, koja se nalazila u njenom sastavu zajedno sa ostalim jugoslovenskim republikama, tako da su oni Turci, uprkos tome da su ih neki tako tretirali, već da se, dakako, radi o posebnom narodu i naciji, sa svojom kulturom i sa pripadnošću islamu i da oni nijesu bili i nijesu Turci, već da su Muslimani/Bošnjaci.

S tim u vezi od posebnog je značaja konstatacija profesora Rastodera, koji izvodi zaključak da se često na južnosloveskim prostorima, a dakako i na prostorima Crne Gore „sudbina ljudi ne zasniva na onome što misle da jesu koliko od toga ‘što drugi misle da oni jesu” (str. 23). Profesor Šerbo Rastoder s pravom konstatuje, između ostalog, da se teško može reći da je do 1941. godine monarhistička jugoslovenska država i njen režim muslimane tretirala kao „svoje“ i da je prema njima odnosila „zaštitički“. Naprotiv.

Govoreći o prostoru Crne Gore u poslijeratnom razdoblju, nakon 1945, a naročito od 1958. do 1971. u ovom djelu, između ostalog, akademik Šerbo Rastoder objavljuje i analizira arhivski dokument, koji se nalazi u DACG, Arhivsko odjeljenje Podgorica, a to je pismo grupe građana-Muslimana iz Bijelog Polja 9. XII 1969. upućenom CK SK Crne Gore, naslovljeno „Diskriminacija prema muslimanskim pripadnicima“, u čijem središtu je i tvrdnja da se oni od strane Srba i Crnogoraca u Sandžaku poistovjećuju sa Turcima i da preživljavaju razne uvrede i ponižavanja što se očituje kroz “neostvarivanja izvjesnih zakonskih i ustavnih prava kao što su zaposljavanje, školovanje, priznavanje, boračkih i drugih životnih pitanja” (str. 36).

U ovoj knjizi profesor Rastoder navodi podatke o postojanju torture nad muslimanima koje je sprovodila ondašnja UDBA - zloupotrebljavajući svoja ovlašćenja u pogledu kršenja njihovih ljudskih prava i sloboda.

Iz ovog kapitalnog naučnog ostvaranja dr Šerba Rastodera, za razumijevanja odnosa između komunista i muhadžira u naznačenom periodu na prostoru Crne Gore, saznajemo, između ostalog i konkretne podatke o broju iseljenika muslimana iz Crne Gore u Tursku krajem 1967. godine.

O tome profesor Rastoder objavljuje Informaciju Republičkog Sekretarijata za unutrašnje poslove - Uprave za bezbjedost SRCG - dostavljenom Sekretaru Izvršnog komiteta CK SK CG 4. XII 1967. u kojoj se navodi podatak da je od 1. januara 1959. do 1. jula 1967. godine 2.783 lica dobilo otpust iz jugoslovenskog državljanstva (strana 84-85 navedenog Rastoderovog djela).

Akademik Rastoder kazuje da su se glavni organi vlasti u Crnoj Gori prema problemu iseljavanja Muslimana/Bošnjaka odnosili krajnje nezainteresovano, ali, pored toga, objavljuje i dokument UDBE - koja je čak tvrdila da iseljavanja nema, iako je ono bilo očigledno i za demogratsku strukturu zemlje masovno.

Profesor Rastoder, između ostalog, u ovom djelu minuciozno utvrđuje i objašnjava i načine iseljavanje Muslimana/Bošnjaka iz Crne Gore u označenom vremenskom okviru i piše (strana 124) da su svi znali ko se i zašto iseljava, ali to nijesu htjeli da vide. On objašnjava kako je dolazilo do toga da su useljenici u Tursku prethodno mijenjali identitet, tako što tvrdi i dokazuje da su u “Tursku išli Turci koji to etnički nijesu bili, već se radilo uglavnom o Bošnjacima i Albancima koji su nastojali da dobiju potvrde da su Turci kako bi dobili dozvole za iseljenje”.

Autor u ovom prominentnom djelu utvrđuje koliko je bilo muhadžira iz Crne Gore i konstatuje (str.147) da je iseljevanje u Tursku praktično prestalo 1970. godine i da se od tada pravac iseljavanja, migracija od Istoka (Turska) okreće prema Zapadu (Njemačka i druge zapadne države).

Posebni značaj u ovoj knjiži prof. dr Šerba Rastodera predstavljaju prilozi, odnosno, 47 dokumenata, istorijske građe i istorijske literature, a djelimično i književne percepcije, uspomene i deskripcije pojedinih autora (pisaca), učesnika i svjedoka tih dramatičnih zbivanja, koje je u drugom dijelu ovog djela publikovao akademik Rastoder, a koji dominantno predstavljaju relevantne istorijske izvore, što posve legitimiše i potvrđuje teze, istorijski iskaz i ekspoziciju akademika Rastodera, u odnosu na područje istraživanja kojeg je autor obavio i njegove rezultate saopštio u ovoj, zaista, izvrsnoj naučnoj raspravi.

( Novak Adžić )