Irski roman koji je opčinio SSSR i Kinu

Jedan od najpopularnijih romana 20. stoljeća na engleskom jeziku gotovo je nepoznat u zemljama engleskog govornog područja - globalni fenomen u prevodu, potpuno zanemaren u svom izvornom obliku. “Obad”, irske književnice Etel Vojnič bio je senzacija na drugoj strani gvozdene zavjese - prodat je u više od pet miliona primjeraka u 107 izdanja na 22 jezika koji su se govorili u Sovjetskom Savezu. Roman je preveden u Jugoslaviji poslije rata i kasnije potpuno zaboravljen.

Knjiga je inspirisala sedam muzičkih adaptacija, uključujući i operu Sergeja Prokofjeva, pet pozorišnih adaptacija, među kojima i “službene” verzije Džordža Bernarda Šoa, i pet filmskih adaptacija, od kojih jedna sadrži poznatu muzičku temu Dimitrija Šostakoviča.

Roman Vojničeve je uzbudljiva saga o revolucionarnom žaru, vjerskoj odanosti, svešteničkoj izdaji i romantičnoj ljubavi - filozof Bertrand Rasel nazvao ga je “jednim od najuzbudljivijih romana koje je pročitao”. Objavljen je u Njujorku 1897. godine, dvije godine nakon što je završen, i, kao što se njegov engleski izdavač i pribojavao nepovoljne reakcije - jedan recenzent osudio je “pretjeran i strašan karakter” knjige. Prevod se pojavio sljedeće godine u Rusiji, gdje neodobravanje carske vlasti samo povećalo popularnost knjige.

Radnja “Obada” odvija se u Italiji, tokom revolucionarnog previranja u 1830-ih i 1840-ih. Protagonista je mladi Englez, Artur Barton, koji se seli u katoličko sjemenište nakon smrti majke. Tamo postaje odan svom staratelju i mentoru Montaneliju, koji je, iako to Artur ne zna, i njegov biološki otac. U društvu Džeme, svoje drage iz djetinjstva, Artur se uključuje u pokret Mlada Italija koji se bori protiv austrijske carske vladavine. Ali, on nesvjesno odaje svoje drugove, nakon što je njegova ispovijest svešteniku stigla do policije. On je tada otkriva i svoju porodičnu tajnu i gubi vjeru u crkvu. Artur odglumi samoubistvo i bježi u Južnu Ameriku, gdje izdržava godine mučenja i ponižavanja.

Vraća se u Italiju pod imenom Obad, neustrašivi i cijenjeni revolucionar čiji je pravi identitet tajna. Nakon njegovog hapšenja, posjećuje ga Montaneli, sada kardinal, koji mu nudi spas. Ali, Artur, nepopustljiv i beskompromisan, zahtijeva da se njegov otac odrekne crkve. Montaneli odbija i osuđuje svog sina na smrt. Artur, sada figura nalik Hristovoj, komanduje svojim smaknućem i oprašta streljačkom vodu. Na misi, Montaneli osuđuje Božju žrtvu, i potom umire od slomljenog srca.

Roman je stekao popularnost u Irskoj u početku, sa borbom socijalista i nacionalista za nezavisnost, i ostaje i dalje najprodavaniji irski roman svih vremena. Ipak, ova knjiga našla je svoje najposvećenije čitaoce u novostvorenim komunističkim državama, SSSR-u i Kini. Artur, otjelotvorenje romantičnog tragičnog heroja, više puta izabran je za najpopularniji književni lik u Rusiji, a kosmonauti Jurij Gagarin i Valentina Terješkova, prvi muškarac i žena u svemiru, doprinijeli su njegovom uticaju.

Povratak u SSSR

Godine 1930, “Obad” je inspirisao drugi bestseler, roman Nikolaja Ostrovskog “Kako se kalio čelik”, koji je prodat u 35 miliona primjeraka u Sovjetskom Savezu. Socrealistički roman Ostrovskog prikazuje neustrašivog mladog komunistu koji strada i žrtvuje se, ali nalazi nepresušnu inspiraciju u “Obadu”, kojeg čita svojim drugovima. Roman Vojničeve dalje je promovisan filmskom adaptacijom u produkciji “Sovkolora” 1955. godine, u režiji Aleksandra Fajntsimera. Prodao je 39 miliona ulaznica, a Šostakovičeva muzika iz filma postala je slavna kao “Obadova svita”. Artura je igrao Oleg Striženov, koji je zatim postao omiljeniji sovjetski glumac. Sergej Bondarčuk je 1980. napravio još jednu filmsku verziju “Obada”, ali nijedna nije bila tako ubjedljiva u prikazivanju crkvenog licemjerja i njegovih posljedica kao književni predložak.

"Obad" i Kulturna revolucija

“Obad” je najmnogoljudniju publiku pronašao u Kini - u kojoj je Montaneli bio misionar, i gdje je nepovjerenje u Katoličku crkvu bilo ogromno. Prema Karmi Hintonu, režiseru dokumentarca “Morning Sun”, “roman je uživao mjesto bez premca u srcima i umovima mladih sudionika Kulturne revolucije”. Arthur nudi “pažljivu ravnotežu osjećanja s neumoljivom riješenošću - on je ljubavnik i borac, u stilu viteza iz tradicionalnog kineskog folklora. Ipak, kako je Kulturna revolucija je napredovala, a kult Mao Cedunga se produbljivao i jačao, buntovni “Obad” je polako potisnut, iz straha da će se okrenuti protiv oca moderne Kine. Kada je roman ponovno objavljen u kasnim 1970-im, nakon Maove smrti, našao se na istoj talasnoj dužini sa onima čija je vjera u kineskog “kardinala” oslabila.

Prstom u oko

Melodrama u romanu Etel Vojnič podudara se s izvanrednom pričom o njenom životu. Etel je rođena u Korku; otac joj je bio Džordž Bul, ugledni matematičar i filozof, a majka Meri Everest, čiji je ujak dao ime najvišoj svjetskoj planini. U dobi od 15 godina, Etel čita o italijanskom revolucionaru Đuzepeu Maciniju. Žudjela je za njegovom “melanholičnom ljepotom i različitošću”, a sve do dana kada se udala, nosila je samo crno “oplakujući stanje u svijetu”. Godine 1889, Etel je upoznala, a kasnije se udala za poljskog radikala Vilfrida Mihala Vojniča, koji je pobjegao iz logora u Sibiru. Vojnič je “dao ime” najmisterioznijoj svjetskoj knjizi, nikada dešifrovanom Vojničevom rukopisu, koji je otkupio 1912. godine.

U Londonu, Etel je učila ruski od emigranta koji je ubio šefa carske tajne policije, i sa suprugom putovala u Rusiju kako bi pomogla revolucionarnom pokretu.

Na povratku u London, upoznala je pravog obada, Sidnija Rajlija, kojeg je njegov biograf opisao kao “najvećeg špijuna u istoriji ... koji je navodno imao 11 pasoša i ženu uz svaki od njih”. Rajli i Vojnič su putovali u Italiju, gdje je, kako je on tvrdio, povjerio Etel svoju životnu priču, čiji su djelovi upečatljivo slični sa pričom glavnog junaka “Obada”. Rajli, britanski tajni agent i model za Džejmsa Bonda, zatim je otputovao u Rusiju, gdje je pokušao da ubije Lenjina i gdje je likvidiran 1925. godine.

Etel Vojnič nikada nije priznala ulogu Rajlija u nastanku njenog romana, i to ostaje izvor kontroverzi, iako je potvrdila da je lik Džeme nastao po životu Šarlote Vilson, ljubavnice čuvenog anarhiste, kneza Pjotra Kropotkina. Džema je možda najtrajnija ostavština Etel Vojnič: “jedan od najimpresivnijih pokušaja da se prikaže emancipovana žena"”, napisao je kritičar Arnold Ketel.

Životna priča Etel Vojnič dobija čudan konačni obrt. Sovjetska delegacija pisaca 1955. godine saznaje da je književnica, za koju se dugo smatralao da je preminula, živa i da je u Njujorku. U vodećoj ruskoj novini, “Pravdi”, objavljena je priča o njenom uskrsnuću, baš kao u slučaju njenog glavnog junaka.

Etel je živjela zaboravljena, a zbog sovjetskog zakona o zaštiti autorskih prava nije bila svjesna svog legendarnog statusa u Rusiji. Sljedeće godine, demokratski predsjednički kandidat Adlej Stivenson je posjetio Moskvu i dogovoro plaćanje Etelinih davno dospjelih tantijema. Kada je Etel umrla 1960. godine, u Rusiji je ožaljena kao nacionalni heroj.

Kineski pisac Juijun Li posjetio je Kork 2011. godine, i zatražio da se pokloni rodnom mjestu Etel Vojnič. U Velikoj Britaniji, “Obad” ostaje van štampe i gotovo nepoznat, ali širom svijeta čitaoci i pisci i dalje poštuju njegovog tvorca, kao što su to nekad činili D.H. Lorens, Rebeka Vest i Fridrih Engels. Svojim slikovitim prikazom vjerskih dogmi i miješanjem revolucionarnih tema, “Obad” je ostavio trajan uticaj na ljubitelje istorijske fikcije, i zaslužuje da ponovno bude otkriven i na izvornom jeziku.

( Nina Vujačić )