Radioaktivni otpad na vinskom putu

Crna Gora ni nakon 17 godina nije riješila problem ostataka motora vojnih aviona sa radioaktivnim sadržajem iz nekadašnjeg podzemnog aerodroma u Šipčaniku, koji je bombardovan tokom NATO intervencije 1999. godine.

Ostaci motora i dalje se nalaze u limenom kontejneru ograđenom niskom metalnom ogradom, pored napuštenog objekta na samo par stotina metara od vinskog podruma “Šipčanik”, u krugu “Plantaža”, a na njemu je istaknut znak koji upozorava na opasnost od zračenja.

Brdo Šipčanik nalazi se na istočnoj strani Podgorice i izdiže se iz Ćemovskog polja. Za vrijeme bivše Jugoslavije tu je sagrađen vojni aerodrom, a danas se tu nalazi vinski podrum. NATO je 27. аprilа 1999. u tri naаvraаta bombаrdovаo aаerodrom Golubovci, a posebno mu je bio interesantan podzemni objekaаt аaerodromа u Šipčaаniku. Pored aerodroma u Bihaću i Prištini, aviobaza u Šipčaniku bila je jedina u bivšoj Jugoslaviji iz koje su avioni polijetali iz tunela izgrađenog usred brda. Sada se tu nalazi vinski podrum “Plantaža”, a u njegovoj neposrednoj blizini i više od 300 kilograma radioaktivnog otpada, o čijem se stanju i dalje malo zna.

Nerealizovanih planova za trajno rješenje tog problema u posljednjih 17 godina nije falilo, a posljednji se nalazi u Strategiji zaštite od jonizujućih zračenja, radijacione sigurnosti i upravljanja radioaktivnim otpadom za period 2017-2021. U njoj se navodi da će za to trebati značajna finansijska sredstva, koja treba da obezbijede Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Agencija za zaštitu životne sredine i „Plantaže“ na čijem se posjedu nalazi privremeno spremište.

“Ostaci motora aviona su nastali u toku 1999. godine za vrijeme NATO intervencije, kada je objekat aerodrom “Šipčanik” pogođen avionskim projektilom i tom prilikom je uništeno između 20 i 26 aviona Vojske Jugoslavije, koji su se u tom trenutku nalazili u tunelu. Iako je privremeni objekat sa ostacima avionskih motora obezbijeđen i osiguran postavljanjem zaštitne ograde, što pruža apsolutnu zaštitu u smislu boravka u blizini pohranjenih motora i kontrolisan uspostavljenim 24-časovnim fizičkim nadzorom nad ovim objektom, inspekcijskim nadzorom i sprovođenjem redovnog monitoringa radioaktivnosti, neophodno je riješiti upravljanje ovim radioaktivnim materijalom, što zahtijeva planiranje i finansijske izdatke”, piše u tom dokumentu, u koji su “Vijesti” imale uvid.

Navodi se da je neophodno izraditi plan dekomisije, planiranje dekomisije privremenog postrojenja i obezbjeđivanje neophodnih finansijskih sredstava za njeno sprovođenje i preporučuje da Ministarstvo, Agencija i „Plantaže“ planiraju finansijska sredstva i u okviru posebnog projekta iskoriste kapacitete CETI-ja.

“I tako demontiraju ostatke motora aviona, izvrše kondicioniranje odvajanjem radioaktivnih djelova (ploče sastavljene od magnezijuma i torijuma) od neradioaktivnih, uskladište radioaktivni materijal u skladište radioaktivnog otpada, izvrše dekontaminaciju prostora i zatvore postrojenje”, piše u dokumentu.

O stanju ostataka vojnih aviona, iako je od NATO bombardovanja prošlo 17 godina i dalje se malo zna. Vlada je 2014. godine usvojila godišnji izvještaj o sigurnosti upravljanja radioaktivnim otpadom u kojem se navodi da Crna Gora treba da izveze radioaktivne motore aviona uništenih u NATO bombardovanju 1999. godine. U tom, kao ni u ranijim izvještajima se ne navodi gdje su smješteni ti motori, koji su izgorjeli u podzemnom objektu aerodroma “Šipčanik”. Tada je navedeno da se u skladištu nalazi 378 kilograma radioaktivnog otpada i predloženo da se opasni materijal izveze iz Crne Gore.

O tome je, svojevremeno, svjedočio i penzionisani general avijacije Blagoje Grahovac.

"Tada se u njemu naаlazilo 26 aаviona raаznih tipovaа, među kojimа i svih sedam aаviona “G-4 super galeb” iz аkro-grupe “Leteće zvijezde”. Svi su izgorjeli, zajedno sa gorivom i municijom, kada su avioni NATO-a uspjeli da probiju rupu na gornjem sloju zemlje i kamena specijalnim bombama za izazivanje tektonskih poremećaja", ispričao je 2014. godine za “Monitor” Grahovac, koji je istu priču ponovio “Vijestima”.

U februaru 2001. godine, kao savjetnik Mila Đukanovića, tadašnjeg predsjednika Crne Gore, Grahovac je uradio idejni projekat po kojem bi se dio aerodroma, koji je tada bio vlasništvo vojske, ustupio preduzeću Aerodromi Crne Gore, a prostor poligona Tuzi i prostor oko pomoćne piste Plantažama za nove zasade loze, kao i dio brda Šipčanik na kome je bila ratna komandna infrastruktura, za turističko-ugostiteljsku namjenu, a podzemni objekat za podrum vina. Đukanović je to odobrio i projekat je upućen Vladi.

Nakon formiranja državne zajednice Srbija i Crna Gora, Grahovac je imenovan za člana potkomisije za imovinu koju je koristila Vojska SCG.

“Prvog oktobra 2004. godine, na moje insistiranje, komisija je odlučila da se taj prostor ustupi Crnoj Gori, odnosno preduzeću “Plantaže”. No, Vlada odlučuje da se taj prostor ustupi Fondu za reformu vojske radi prodaje. Uzalud sam se obraćao raznim institucijama objašnjavajući da je taj fond fantomska tvorevina, osnovana suprotno tada važećim zakonima. U Fondu su glavnu riječ vodili Svetozar Marović, predsjednik Savjeta ministara SCG, i Prvoslav Davinić, ministar odbrane SCG", objašnjava Grahovac. Njegovo uporno insistiranje da je sve to protivzakonito, jer država ne može prodavati svoju imovinu sama sebi - većinski vlasnik “Plantaža” bila je država, nije davalo nikakav rezultat.

“Tada su operativno najagilniji bili predsjednik Crne Gore Filip Vujanović sa svojim savjetničkim timom i tadašnji ministar poljoprivrede Milutin Simović. A sve, kobajagi, radi socijalnog zbrinjavanja pripadnika Vojske. Danas se dobro vidi kako su ih zbrinuli, iako je sve rasprodato. Smijenjen sam iz potkomisije za imovinu”, sjeća se Grahovac. Sporenje oko Šipčanika, daleko od očiju javnosti, trajalo je duže od dvije godine. U opticaju je bio i plan da se današnji vinski podrum pretvori u privatnu fabriku eksploziva. Ipak, Vlada je odlučila da se navedeni prostor ustupi “Plantažama”. Tako je 2008. godine, u nekadašnjem podzemnom objektu aerodroma, zvanično otvoren vinski podrum “Šipčanik”.

Na hangaru upozorenje na zračenje

U Vladinom izvještaju iz 2014. godine navodi se da su izvor kontaminacije bili motori na avionima tipa "galeb G4" i "orao", koji su eksplodirali za vrijeme NATO intervencije protiv SR Jugoslavije, a čiji su pojedini djelovi ojačavani specijalnim materijalima čiji je hemijski sastav magnezijum do 91 odsto, cink do 4,7, elementi sicilijuma, mangana, bakra, gvožđa, nikla i rijetke zemlje. “Prostor je dekontaminiran, djelovi aviona izmješteni u kontejner, a u cilju zaštite postavljana je zaštitna ograda na udaljenosti od jednog metra od kontejnera, što pruža dovoljnu zaštitu ili na udaljenosti od pet metara, što pruža apsolutnu zaštitu u smislu boravka u blizini pohranjenih motora. Po nalogu inspekcije, Agencije za zaštitu životne sredine, preduzeće na čijem se posjedu nalazi kontejner napravilo je zaštitni hangar oko kontejnera u kojem su uskladišteni avionski motori. Na hangaru su vidno istaknuti znaci koji upozoravaju na opasnost od zračenja. Takođe, uspostavljen je 24-časovni fizički nadzor nad tim objektom. Taj objekat je pod nadzorom Uprave za inspekcijske poslove”, navodi se u tom Vladinom dokumentu.

Dodaje se da, iako je pitanje obezbjeđenja kontaminiranog materijala uređeno, država će ipak pokušati da nastavi sa rješavanjem tog pitanja, “u smislu mogućeg izvoza iz zemlje”.

Gromobrani u skladištu CET-ija, rudarstvo i industrija sigurni

Stanje zaštite od jonizujućeg zračenja, radijacione i nuklearne sigurnosti i bezbjednosti je uglavnom zadovoljavajuće, s tim što je potrebno dalje jačati kontrolu pojedinih izvora zračenja, kao što su javljači požara, a potrebno je unaprijediti sistem sigurnosti i bezbjednosti i jačati kulturu o sigurnosti i bezbjednosti, navodi se u Strategiji.

“Količina radioaktivnog otpada je mala i postoje potpuni i tačni podaci o iskorišćenim zatvorenim radioaktivnim izvorima i radioaktivnom otpadu u zemlji. Mogućnost nezakonitog prometa i trgovine sa izvorima zračenja uvijek je potrebno uzeti u razmatranje, kao potencijalnu prijetnju. Nosioci dozvole za obavljanje radijacione djelatnosti moraju obezbijediti primjerenu zaštitu od jonizujućeg zračenja”, piše u Strategiji. Navodi se da se skladištenje kratkoživećeg i dugoživećeg, nisko i srednje aktivnog radioaktivnog otpada, smatra trenutno najboljim rješenjem za upravljanje radioaktivnim otpadom u Crnoj Gori i podsjeća da postoji centralno skladište radioaktivnog otpada kojim upravlja Centar za ekotoksikološka ispitivanja (CETI) i nalazi se u Podgorici.

“Na prostoru Crne Gore šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog vijeka ugrađivani su radioaktivni gromobrani kao zaštita od udara groma. Danas se oni u svijetu, kao i kod nas, više ne postavljaju, a u nekim zemljama im je upotreba zabranjena, kao što je i u Crnoj Gori. Iako premale snage da ostvare svoju funkciju, radioaktivni gromobrani predstavljaju radiološki rizik za okolinu, zbog čega treba da se uklone, odnosno zamijene drugim tehnologijama. Iako instalirani radioaktivni gromobrani nijesu predstavljali opasnost za ljude koji žive u objektima na kojima se nalaze, uvijek je postojala mogućnost da greškom, vremenskim nepogodama, curenjem, padom dijela gromobrana ili namjernim skidanjem izvori zračenja dođu u dodir sa stanovništvom i životnom sredinom. Zbog toga je odlučeno da se radioaktivni gromobrani u Crnoj Gori uklone i spreme u za te svrhe izgrađeno skladište radioaktivnog otpada”, piše u Strategiji.

“Ukupno je prikupljeno 8.496 iskorišćenih zatvorenih radioaktivnih izvora i materijala, koji su sigurno i bezbjedno uskladišteni u skladište radioaktivnog otpada. U okviru interregionalnog projekta „Jačanje kontrole iskorišćenih zatvorenih radioaktivnih izvora na Mediteranu“ ukupno je kondicionirano 1.367 različitih zatvorenih izvora od čega 71 radioaktivni gromobran, 27 iskorišćenih radioaktivnih izvora iz industrije i 1.269 kalibracionih izvora. Što se tiče daljeg upravljanja iskorišćenim zatvorenim radioaktivnim izvorima i radioaktivnim materijalima/otpadom, potrebno je da Ministarstvo, u saradnji sa relevantnim institucijama i Međunarodnom agencijom za atomsku energiju izradi analizu o daljem upravljanju iskorišćenim zatvorenim radioaktivnim izvorima i radioaktivnim otpadom, prije donošenja nove Strategije zaštite od jonizujućih zračenja, radijacione sigurnosti i upravljanja radioaktivnim otpadom za period 2022-2027”, piše u Strategiji.

U Crnoj Gori postoje određene industrijske aktivnosti koje produkuju prirodno obogaćene radioaktivne materijale (NORM) i to su: rudnici boksita, prerada boksita i proizvodnja čelika, proizvodnja aluminijuma, rudarstvo uopšte, aktivnosti termoelektrana, proizvodnja mineralnih voda, piše u Strategiji. Te aktivnosti, kako se navodi, odvijaju se u Nikšiću (rudnik i prerada boksita i proizvodnja čelika), Pljevljima (eksploatacija uglja i njegova upotreba u termoelektrani) i Podgorici (proizvodnja aluminijuma), a u planu je priprema istraživanja nafte i gasa u podmorju Crne Gore. Utvrđeno je da one mogu svrstati u kategoriju koja ne zahtijeva regulatornu kontrolu, odnosno da je koncentracija aktivnosti ispod nivoa izuzeća, što znači da stanovništvo nije moglo biti radiološki opterećeno dozom većom od dozvoljene.

( Dejan Peruničić )