Kriza liberalnog poretka na Zapadnom Balkanu

Tokom 90-ih godina prošlog vijeka postavljene su osnove liberalnog poretka na Zapadnom Balkanu, preko multilateralne intervencije UN u kriznim područjima bivše SFRJ, intervencije NATO-a na Kosovu, nametanja mira i liberalne izgradnje države.

Početkom novog milenijuma se činilo da će liberalni poredak na Zapadnom Balkanu u srednjoročnom roku postati dominantan. Trebalo je da se uspostavi preko „civilne moći“ EU, implementacijom demokratskih institucija, integrisanog zajedničkog tržišta, vladavinom prava i otvorenim granicama, što bi rezultiralo „evropeizacijom“ ovog prostora. Kriza euro-zone, krah liberalnog projekta u Ukrajini i aktuelna migrantska kriza, kao nepovoljni faktori spoljnjeg okruženja su uzdrmali hod „evropeizacije“ Zapadnog Balkana.

Međutim, izgleda da na sadašnju krizu utiče i sama konstrukciona greška ovog projekta. Kako ističe Stefan Valt, liberali zaboravljaju da uspješna liberalna društva zahtijevaju više nego uspostavljanje formalnih demokratskih institucija. On navodi da „pisanje ustava, formiranje političkih partija i održavanje 'slobodnih i fer' izbora ne mogu proizvesti pravi liberalni poredak sve dok pojedinci i grupe u društvu isto tako ne prihvate ključne liberalne norme. Ovakva vrsta kulturnog i normativnog opredjeljenja ne može se razviti preko noći ili injektiranjem spolja.“

Valtov zaključak se analogijom može primijeniti i na Zapadni Balkan, u kome su liberali potcijenili snagu i vitalnost lokalnih identiteta i interesa lokalnih elita, koji su uspjeli da potisnu i zloupotrebe formalno uspostaljene institucije liberalnog poretka. Tako se sada u Regiji jasno prepoznaju anti-liberalni desničarski „narodnjački“ projekti u BIH, Hrvatskoj i Srbiji, rast autoritarizma u Crnoj Gori, kao i proces dezintegracije Makedonije.

Valt je iznio značajnu hipotezu da su „post-hladnoratovski liberali potcijenili ulogu nacionalizma i drugih formi lokalnog identiteta, uključujući sektaštvo, etičku pripadnost, plemenske veze, i slično“. Po njemu, liberali su pogriješili u procjeni da bi „takvi atavistički dodaci mogli postepeno da izumru, bili ograničeni na apolitični, kulturni izraz, ili bili spretno uravnoteženi i vođeni u okviru dobro izgrađenih demokratskih institucija“.

U svijetlu gore navedenog stava, čini se da tradicionalni osjećaji i predrasude ubrzano potiskuju dijelom primijenjene liberalne vrijednosti na Zapadnom Balkanu, kao što su građanske slobode i ljudska prava. Teško da bi se u domen liberalne ideologije danas mogli uvrstiti lijevo i desno orijentisani populistički projekti dominantnih političkih stranaka u Regiji, kao što su oni HDZ-a u Hrvatskoj, SNS-a u Srbiji ili DPS-a u Crnoj Gori. Takvi projekti, primjera radi, uključeni u vladajuće politike Hrvatske i Srbije, generišu šovinizam i rapidnu trku u naoružanju, prijeteći novom destabilizacijom ovog ranjivog regiona Evrope.

Mogli bi smo da se složimo sa tezom da je za neuspjeh liberalnog projekta „evropeizacije“ Zapadnog Balkana u velikoj mjeri odgovorna birokratizovana briselska administracija, koja proces vodi apatično i sa zadrškom. Tako su, u kontekstu otvoreno problematičnog izbornog dana, 16.oktobra 2016. u Crnoj Gori, visoka predstavnica EU Federika Mogerini i komesar Johanes Han u zajedničkom saopštenju iznijeli stav da su „parlamentarni izbori održani u kompetitivnom okruženju i da ih karakteriše generalno poštovanje osnovnih sloboda“. Iz ove izjave bi se mogao izvući zaključak o podršci EU populističkom projektu DPS-a u Crnoj Gori i puštanju niz vodu krhe građanske opozicije koja zagovara punu primjenu liberalnog projekta EU.

Mogli bismo zaključiti da je greška liberalnog projekta EU na Zapadnom Balkanu orijentacija na tijesnu saradnju sa vladajućom elitom i nekritička podrška populističkim projektima, koji nijesu u stanju primijeniti osnovne postulate liberalnog poretka EU. Sa jačanjem dominanatnih „narodnjačkih“ stranaka u Regiji građanski orijentisane stranke odlaze na marginu i otvara se prostor za trajnu političku nestabilnost.

Kada je u pitanju Crna Gora kao mala država, implementacija liberalnog poretka EU je od vitalnog značaja za njen opstanak. Uspješan ulazak Crne Gore u sjevernoatlantsku zajednicu bezbjednosti, usko je povezan sa procesom „evropeizacije“ ove države.

( Dragan Božović )